Litteratur

JAN H. LANDRO

janh@landro.bergen.no

Lesarane skal få rom til å bevege seg fritt i romanane til Rune Christiansen. Han vil ikkje at dei skal oppleve teksten eller forteljaren som autoritær, noko som skal leie dei til ein ferdig tilhogd konklusjon. Difor får vi berre følgje hovudpersonen i den niande romanen hans eit stykke på veg. Korleis det går med henne til slutt, blir opp til kvar og ein å fundere over.

Identitet

17 år gamle Fanny, oppkalla etter den franske filmstjerna Fanny Ardant, har nett mista båe foreldra i ei bilulykke då handlinga tar til. Barnevernet lèt henne få bu aleine i barndomsheimen, og i episodiske glimt møter vi henne i leitinga etter sin eigen identitet, noko som samstundes blir ei innviing til livet som vaksen. Men ho går også gjennom ein aktiv fortrengingsprosess, vil gløyme dødsulykka: «Nå skulle hun aldri mer tenke på foreldrene.»

På sin veg møter ho presten Alm, medeleven Janos og den vaksne kvinna Karen, som kvar på sitt vis kjem til å påverke livsvegen hennar. I alt som skjer med 17-åringen, er det ikkje like lett å skilje draum frå røyndom.

– Eg likar å lyfte fram det dei fleste av oss omgir seg med. Kvardagen, det som er livet; dette har eg vilja gi ein større plass i litteraturen, fortel Rune Christiansen.

– Så har eg prøvd å lage ein type klassisk realisme der eg òg dreg vekslar på draumar, eventyr, syner, misforståingar og hallusinasjonar. Det er jo ein slik kombinasjon vi er. Som forfattar står eg i eit skjeringspunkt mellom alle desse.

– Det kviler noko gåtefullt over liva du skildrar, både Fannys liv og liva til dei tre viktigaste personane kring henne. Som om vi blir inviterte til å godta dei slik dei er, utan å stille spørsmål om bakgrunn eller motiv for det dei gjer?

– Det er nettopp i det feltet eg arbeider. Eg freistar gå motsett veg av krim- og underhaldningslitteraturen, der alt skal «gå opp». Det vil eg unngå. Det som skjer og det vi får vite om personane, er alt. Ikkje slik at kvar replikk er ein bit i eit psykologisk puslespel.

– Kan vi sjå dei tre Fanny møter som variantar av dei gode hjelparane i eventyret?

– Ja, romanen har jo ein eventyrleg klangbotn. Møta med dei har eg skildra som noko som fører til venskap. Litt uutgrundeleg, møta er både nødvendige og litt kuriøse. Frå mi side er dette eit spel med eventyrsjangeren.

Modernitet

Eit stykke ute i boka tar det heilt av. Som eit eige kapittel flettar Christiansen inn folkeeventyret «Den rettferdige firskilling». Rett nok gjer han hovudpersonen til jente og endrar litt på språket, men elles står eventyret ordrett som hjå Asbjørnsen og Moe.

– Før eg byrja på romanen, leikte eg med eventyret, det var nesten det som sette Fanny i gang. Den personen som oppstod der, blei til henne. Difor var det viktig for meg å gi det ein plass i boka. Frå mi side er det eit respektfullt innspel, ei påminning om at folkeeventyra bør lesast og nyttast mykje meir enn i dag. Du kan gjerne sjå dette som uttrykk for ein litterær ståstad òg.

– Korleis då?

– Heilt frå den første boka mi har eg stått i skjeringspunktet mellom tradisjon og modernitet. Eg har tatt i bruk tradisjonsstoff, mytar og eventyr og sett dei inn i eit moderne landskap, og har late premissen vere moderne, knytt til samtida. Er eg konservativ på noko punkt, må det vere nett der. Eg vil ta vare på tradisjonane og på mangfaldet i språket vårt.

Presten Alm formulerer ein kultur- og sivilisasjonspessimisme som ikkje gir mykje von. På spørsmål om dette er eit syn forfattaren deler, viser han til kollega Ola Jonsmoen, som definerte seg som «nøktern pessimist».

– Det ser ikkje ut som om vi klarar dette; i beste fall humpar og går det. Det er ikkje lett å vere optimist inn i det nye tusenåret. Eg synest det ser mørkt ut.

– Det ligg heller ingen optimisme i referansane til den franske forfattaren Georges Bernanos, som absolutt ikkje såg lyst på livet og utviklinga?

– Presten gir Fanny to gåver, to pessimistiske bøker av Bernanos og Wolfgang Hildesheimer. Kor paradoksalt det enn kan høyrast, ser eg noko oppmuntrande i at han vil dele denne litteraturen, desse perspektiva, med Fanny.

– Fraværet av musikk (2007) tar òg utgangspunkt i død, men der tematiserer du tapet av ein far, medan tapet av to foreldre blir fortrengt i årets roman?

– Ja, det er ein vesensskilnad mellom dei to romanane. Der den eine fokuserer på tapet, arbeider den andre med fortrenging som mekanisme. Fanny strittar imot, men av og til glepp det for henne likevel. Det er eit umogleg prosjekt, men Fanny skal få lov til å stritte imot. Forfattaren eller forteljaren skal ikkje gå inn og diktere kva ho skal gjere.

Tapet

– Tapstematikken kjenner vi også frå lyrikken din. Kva ligg bak?

– Det er tale om mange ting og mange nivå. I løpet av nokre år har eg mista fire besteforeldre, far min og eit ufødd barn. Tapet har vore ein del av livet mitt, og for meg har det vore nødvendig å arbeide med dette også litterært. Bakse med det, nærme meg det, prøve å forstå det.

Ei kapitteloverskrift i boka lyder: «Takket være drømmene unnslapp hun nå og da seg selv.» Slik forfattaren ser det, er det viktig for Fanny å sleppe fri frå seg sjølv. På godt og vondt. Blant anna fordi jenta går inn i ein periode med sjølvskading, noko Christiansen prøver å ikkje gjere til ein dramatisk effekt. Så har ho dette dobbelte i seg, moden og umoden.

– Dette er den tredje romanen på rad der du har ei kvinne som hovudperson. Her er det lett å skjøne; ei jente på 17 er langt meir moden enn ein 17-årig gut?

– Nett slik tenkte eg, òg. Fanny står i dette dobbelte forholdet til ungdom og vaksen. Då eg skreiv Krysantemum, blei det berre slik, det var noko med personlegdomen. Etter å ha skrive opningskapitlet til Ensomheten i Lydia Ernemans liv, med ein dyrlege som hovudperson, visste eg berre at det måtte vere ei kvinne.

Under overskrifta «Men en av lukene i kalenderen var tom», har Rune Christiansen fylt eit heilt kapittel med tre prikkar mellom to parentesar – (…). Forklaringa på «galskapen» er at han alltid har vore glad i dette utelatingsteiknet, og nytta det i fleire av bøkene sine. For han var dette som å spele ballen over til lesaren, forstyrre lesinga litt og sjå kva som skjer i ein roman når han blir påført eit tomrom.

– Eg ville markere at her er noko tapt, og samstundes skape eit konkret bilete på det.

– Kva så med dei lange, forteljande kapitteloverskriftene dine. Dei minner om desse vi fann i engelske romanar frå 1800-talet. Men ulikt dei set overskriftene dine i gang eigne tankeprosessar, og det er slett ikkje alltid samsvar mellom overskrift og kapittelinnhald?

– Det var nettopp forholdet mitt til dei gamle romanane eg ønskte å markere. Overskriftene bruker eg som eit spel, men også som ein freistnad på å forstyrre og som eit tillegg til romanteksten. Igjen er det tale om tradisjon og modernitet som likeverdige storleikar.

Ein grunnmoral

Romanen har ein spesiell slutt, eller konklusjon: «Å være et menneske, det betyr at man ikke kan velge. … Vi er dømt til å elske alt, så vi ikke glemmer eller overser noe.» Christiansen klarer ikkje heilt å bli samd med seg sjølv om kven som taler her: Er det Fanny, er det forteljaren (som har vore med i dei tre siste romanane), eller er det kanskje forfattaren sjølv?

– Avslutninga er tvitydig. Det kan vere røynsler Fanny sit inne med, men det kan like gjerne vere tankar forteljaren gjer seg. Dette er ei avslutning som ikkje er ein fasit, men ei umogleg oppgåve. Ho er inspirert av sluttsatsen eller oppsummeringa i dei gamle balladane, men har ikkje same funksjon. Eg ville at teksten skulle flyte ut i ein litt risikofylt slutt. Nesten som eit kampskrift, ein vilje som romanen har.

– Som forfattaren deler?

– Nei, men mykje av dette skriv eg under på. Ein grunnmoral, som så umogleg og kravstor han er, likevel har noko det er verdt å halde fast ved.