Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Forfattaren insisterer på at det han har skrive, korkje er sjølvbiografisk eller ein nøkkelroman. Og godt er det, for somme av personane han skildrar på den fiktive turisthytta Fægrane og nabogarden Svervad, høgst oppe i den like fiktive Vormdalen, er av det slaget du helst ikkje vil komma ut for.

Den oppdikta dalen ligg ein stad på Nordvestlandet, det gjer òg garden Svisdal, som forfattaren kjem frå. Garden har vore i slekta sidan 1500-talet, og forfattaren er den sjuande i rekkja av Lars-ar høgt oppe i Sunndalen på Nordmøre, ved foten av Dovrefjella. Odelen har han sagt frå seg, garden er det bror hans som driv.

Lars Svisdal (f. 1985) strauk heimanfrå som 16-åring for å ta vidaregåande i Molde. Sidan vart det studiar i Trondheim og Bergen. Han har ein bachelorgrad i litteraturvitskap med nordisk og engelsk attåt. I Bergen fekk han også med seg «eit heftig og svært givande år» på Skrivekunstakademiet. Halve kullet derfrå har debutert, og han er den andre av dei som får Vesaas-prisen.

Han bur på Leikanger i Sogn med sambuar og to små born, og pendlar dagleg med ferje til lærarjobb i Vik, på andre sida av Sognefjorden. Men for tida har han farspermisjon for ein krabat på ni månader.

– Kva betyr det for deg å ha fått Vesaas-prisen?

– Det er svært viktig, sjølvsagt, å få ei stadfesting på at eg har gjort noko som folk synest det er verdi i. Men midt oppi småbarnstilværet har ein ikkje mykje tid eller energi til å bli storkar. Prisen gir i alle fall eit påskott til å halda fram med skrivinga.

Han er i gang med bok nummer to, men veit ikkje så mykje om kva ho skal handla om, berre at det blir noko heilt anna.

– Universet frå den første reknar eg meg ferdig med. Det var meir som min versjon av å ha vakse opp på den plassen eg har vakse opp.

Rural noir

Atten år gamle Gjøa Grytbø kjem til turisthytta Fægrane i fjellheimen for å ha sommarjobb. Der hamnar ho i eit konfliktfylt miljø med sterke motsetnader, mykje usagt og mangt anna ein helst skulle ha tagd om. Ho har nett forlate ein dysfunksjonell familie; her finn ho ein ny. Svisdal trur at dei ekstremt funksjonelle familiane er i sterkt mindretal i samfunnet vårt.

– Det er freistande å kalla boka di rural noir.

– Eg kan vera med på det.

– Tittelen er ikkje sjølvforklarande.

– Tittelen er ekstremt nynorsk og litt hermetisk og mystisk. Men folk på forlaget overtala meg til å halda på han, og eg hadde ikkje noko alternativ. Tittelen betyr at du går inn for å gjera deg sjølv til ingenting, utsletta deg.

Om Seg til inkjes ikkje er sjølvbiografisk, vedgår forfattaren at han har nytta fleire heilt lokale, «fordømt fine» stadnamn og rappa svært mange munnhell, måtar å formulera seg på, mytar og anekdotar frå miljøet han voks opp i. Språket er både arkaisk og rikt på dialektinnslag, om lag slik han meiner familien hans ville ha ordlagt seg.

I boka får seks ulike røyster komma til orde, og seks ulike perspektiv på personar og hendingar teiknar eit nyansert bilete. Dessutan inneheld ho fleire lengre passasjar i tredje person med sitt eige stilleie. Svisdal fortel at denne forma oppstod undervegs – dels fordi han tok til å keia seg med berre å skriva på same måten heile tida. Då han såg at han kunne variera mellom ulike teknikkar, vart skrivinga meir spennande for han. Og så var det artig å skulle portrettera ein plass ut frå litt ulike synsvinklar.

Har alltid halde kjeft

– Var staden viktigare enn personane?

– Nei, det ville vore fåfengt utan personane med kulturforståinga deira av å høyra til ein slik plass. Det finst frykteleg mange bygder i Noreg med minkande folketal, men med ei befolkning som har svært sterke kjensler for plassen. Mange er opptekne av å romantisera bygda. Det trur eg ikkje dei gjer, dei som bur på bygda, og det skal heller ikkje ein som vil laga eit ærleg portrett av bygda, gjera.

– Det er ei dyster soge du fortel?

– Ja, eg var litt bekymra for at det vart for mykje elende. Mange menneske er nok frustrerte over å vera i ein livssituasjon som ikkje heilt passar til det dei såg for seg eller har evner til. Å vera tjora til eit eller anna sterkt forpliktande val du har gjort, eller – endå verre – eit val andre har gjort for deg, trur eg mange har kjent på.

Seg til inkjes er ein studie i familierelasjonar. Men slik Svisdal skriv, skjer dette like mykje indirekte, gjennom kva dei ulike personane fortel, som gjennom det han direkte viser. Om ein familie heiter det, rett nok med orda til ein motstandar, at dei er «eit kaos av smålegskap, sinnsliding og vond vilje». Forfattaren meiner det ligg mykje avslørande i korleis folk tenkjer og omtalar sine næraste, og at sladder fortel like mykje om den som sladrar, som om den det vert sladra om.

– Eg har alltid vore ein som har halde kjeft, men folk har prata mykje kring meg. Og eg har ikkje lukka øyro.

– Slik du har utforma boka, fortel ho også mykje om skilnaden mellom korleis ein ser seg sjølv og korleis ein blir sett av andre?

– Det var også utfordringa. Eg måtte la enkelte karakterar opptre litt annleis i delar som var fortalde av andre enn i deira eigne kapittel. Det kan vera eit problem å visa fram «innsida» av ein person vi berre har sett utanfrå.

Sjølv om boka har karakter av kollektivroman, finst det ein hovudperson – Gjøa, som er ferdig med andre året på vidaregåande og no skal prøva seg i arbeidslivet for første gong. Svisdal vedgår at det var vanskeleg å leva seg inn i ei ung jente og korleis ho tenkjer og føler. Men det gav han òg ein fridom han ikkje ville hatt dersom han skulle skriva om ein 32 år gammal småbarnsfar.

Hundedrap og brann

– Kan vi sjå det som skjer med Gjøa desse to sommarmånadene, som hennar innviing til vaksenlivet?

– Ho blir bråmoden av dei erfaringane ho gjer seg. Eg trur ikkje på det amerikanske uttrykket om at det som ikkje tar livet av deg, gjer deg sterkare. Dei som har hatt det trasig opp gjennom livet, er neppe mykje sterkare enn andre. Det er vel heller slik at dersom du opplever nok motgang, blir du utsliten av det. For meg har det vore viktig å få fram at boka ikkje er ei inspirasjonshistorie om Gjøa. Ho har vore utsett for ei ekstremt skummel og uoversiktleg historie som sannsynlegvis gir negative konsekvensar langt inn i vaksenlivet.

– For Gjøa ligg det kanskje likevel noko frigjerande i det ho opplever, men elles er det ikkje så mange frie menneske i denne forteljinga?

– Dei er bundne på eit eller anna vis, til plassen, til familien eller kva det kan vera. Éin ting er å kjenna seg bunden til foreldra sine, men å frigjera seg heilt frå dei er eit svært dramatisk val.

Nabokrangel med hundedrap og eldspåsetjing er også ein del av historia Lars Svisdal fortel. Sjølv meiner han at det framleis finst bygder, også slike som er døyande, der heftig og vond nabostrid lever i beste velgåande.

– Eg har vakse opp med eit slektsmedvit og ei slektshistorie som er kjempesterk. Garden vår har gått i slekta sidan 1500-talet, minst. Å veksa opp på ein slik plass gjer ikkje berre at du blir kjent med di eiga slekt, du veit også alt om dei andre. Far min har oversikt over forfedrane til alle naboane tilbake til 1600–1700-talet. Ligg du i konflikt med nokon, ligg du då òg i konflikt med mange hundre år med slekt. Dette er ein del av portrettet mitt av plassen, sjølv om det i boka mi kan vera parodisk konfliktfylt. Det finst konfliktar i naboskap stort sett overalt.

– Det treng ikkje så mykje dreia seg om dagen i dag, for det finst alltid noko i fortida som kan hentast fram. Er det arvesynda som har fått feste?

– Ja. Eg tippar at vi alle har noko i hovudet som fortel oss at ein person er slik eller sånn fordi faren eller bestefaren – eller kanskje tippoldefaren – var slik eller sånn. På det viset får du stadfesta mange mistankar og konklusjonar. Det kan gjera det frykteleg hermetisk eller panisk for somme å bu på ein slik plass. Du er langt frå eit blankt ark.