Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Saman med litteraturvitar og bibliotekar Julie Holdal Hansen har litteraturprofessoren frå Universitetet i Bergen vandra i det norske poesilandskapet på jakt etter naturdikt. Etter å ha lese og drøfta, plukka og valt sat dei att med 101 dikt, jamt fordelte mellom nynorsk og bokmål. Og desse har dei delt inn etter årstidene. Saktens er kanoniserte tekstar med, men også mindre kjende og bortimot heilt nye. Berre fire poetar har fått med tre dikt kvar: Hans Børli, Inger Hagerup, Olav H. Hauge og Stein Mehren.

– Når 78 poetar er representerte med til saman 101 dikt, må de ha lagt større vekt på breidde enn på å få det absolutt beste utvalet?

– Dette er ikkje ei samling av Noregs 101 beste naturdikt, men dei dikta vi tykte passa i denne samanhengen. Vi har prøvd å lage ein liten vri på det ved å blande klassiske og nye tekstar og få inn ulike motivkrinsar. Eit av dei mindre kjende er Zinken Hopps «Maneter», ein fin meditasjon over kva for type medvit som måtte finnast inne i den vesle glasklumpen.

– I utvalet har vår og sommar fått dobbelt så stor plass som haust og vinter. Det fortel vel om mengda dikt de hadde å velje mellom frå dei ulike årstidene?

– Vi har ikkje gjort noka fullgod utforsking av det som finst, for å lage eit representativt utval. Men eg har ei kjensle av at våren vil vere i klart overtal. Naturlyrikken har ein sentral plass i poesien i det 19. hundreåret, og særleg romantikken er oppteken av det som blir til, det som faldar seg ut, ikkje det som er. Det er noko med naturens skaparkraft som speglar seg i – eller blir spegla av – poesiens eigenskapar. Alt som veks og gror, har ein sterkare fascinasjon enn det som visnar og døyr.

– I kva grad dominerer romantikkens natursyn den norske naturlyrikken?

– I ein forstand finst han som ei sterk påverknadskraft, dette å sjå naturen som ein heilagdom i seg sjølv, som erstatning for konvensjonell religiøsitet. Det ligg eksplisitt, programaktig hos til dømes Wergeland. Men det finst også i ei viss meining i vår eiga tids tenking om at naturen er ein heilag stad, som no blir utsett for overtramp i måten vi tileignar oss naturen på og marsjerer inn i han med heile maskineriet vårt.

Han seier vidare at eit anna drag ved romantikkens naturkjensle er tendensen til å kjenne seg att i naturen, nytte han som eit alter ego og la han spegle ein menneskeleg tilstand.

– Eg er svært glad i det vesle Vinje-diktet «Langs ei Aa». Berre med eit lite glimt av eit naturbilete får Vinje fortalt heile historia: ulykkeleg kjærleik, ungdommens naturtilstand – den gamle gubbens mimring og den unge mannens kjærleikssorg.

Naturvern og klima

Professor Vassenden konstaterer at naturvern og klimafrykt er blitt ein «ganske viktig og ganske tydeleg impuls» i norsk naturlyrikk dei siste åra, især dei siste fem åra. Det har komme ein litteratur som eksplisitt og implisitt skriv fram ei form for bekymring og engasjement som freistar spegle den medvitsgjeringa som er nødvendig for å skjøne kva som går føre seg på planeten vår.

– Det er ikkje gitt at poetane er dei som i størst grad har innsikt i dei vitskaplege eller faglege samtalene om dette. Men ei form for sensitivitet trur eg nok poetane har.

– Kva er det tidlegaste dømet på denne bekymringa i utvalet dykkar?

– Det finst tekstar frå dei første tiåra av førre hundreår som med begeistring skildrar den forma for ny natur som faldar seg ut i industrien. Når Kristofer Uppdal fascinert skriv om fabrikkane, ser han dei som glødande tempel som går i eitt med solnedgangen, som ei forlenging av sjølve sola. Slike dikt er ikkje med i samlinga vår, den typen entusiasme for industrialisme og for møtet mellom det menneskeskapte og det naturlege er det ikkje lenger så mykje av.

Eit tidleg døme på bekymring i samlinga finn vi hos Rolf Jacobsen. Det korte og enkle diktet «Hyss» frå 1969 skildrar bølgjene som slår mot stranda som ei manande åtvaring til menneska om at naturen ikkje høyrer oss til, vi berre forvaltar han.

– Om vi ser bort frå dei heilt opplagde årstidsmerka, finst det noko i naturlyrikken som definerer kvar årstid?

– Bortsett frå årstidsmotiva, ligg det ei klar forståing av syklusen. Livssyklusen eller livsreisa er mykje brukt til å strukturere dikta. Dette ligg ofte implisitt i poesien, at våren har barnet eller ungdommen i seg, medan hausten og vinteren er ein gammal, inntørka gubbe. Så kan ein seie at våren er entusiastisk og så vidt i ferd med å vakne, til dømes i Ruth Lillegravens dikt om den vesle, vakre våren. Sommaren har meir av utfalding og ei erotisk side ved seg. Hausten er meir nedslått og vinteren kjølig og dvaleaktig. Men somme diktarar er attkjennande i den meining at stemma deira er lik, same kva årstid dei skriv om, til dømes Kristofer Uppdal. Hos han møter vi heile tida det same ekstatiske eget, berre i ulike klede.

Regionale variasjonar

På spørsmål om det er råd å utrope ein vårens diktar, ein sommarens diktar og så bortetter, meiner Eirik Vassenden å ha fleire kandidatar. «Våren» gjer Vinje til ein opplagd kandidat, men også Olaf Bull har vakre vårdikt, og Halldis Moren Vesaas. Med sine arktiske tekstar og alt det kalde er Uppdal vinterens diktar. Hans Børli var ein poet for alle årstider, og ved sida av Inger Hagerup er han ein god sommarkandidat. Hausten er litt verre. Kanskje Gunvor Hofmo, det vemodsstemte diktet hennar om bjørka som gradvis blir avkledd.

– Er det lett å finne tydelege, regionale skilnader i naturlyrikken?

– Absolutt. Noko som ofte har irritert meg, er den enkle tanken om at er det natur, så er det romantisk, og er det poesi om natur og i tillegg litt romantisk, så er det nasjonalromantisk. Mot det vil eg meine at naturlyrikken ofte er knytt til det erfaringsnære, og då blir det nødvendigvis regionalt. Vestlandsdiktarar har, i alle høve historisk, færre grantre og meir furu i dikta sine enn kollegaer på Austlandet. Fjellformasjonane i Nord-Noreg ser heilt annleis ut enn dei låge, små, bølgjande åsane på Austlandet. I romanen Vestlandet skildrar Erlend Nødtvedt naturen på Austlandet som aseksuell i samanlikning med dei steile, bratte fjella på Vestlandet. Diktarane på Sørlandet skildrar gjerne havet og sjøen som idylliske og milde, men nærmar vi oss Vestlandet og Stad, rår det ugjestmilde og brutale.

Lokal variasjon

Eirik Vassenden meiner det er vanskelegare å peike på nasjonale drag i naturskildringane; det er lokal variasjon som gjeld.

– Her har vi ein historisk kamp om kva som skal reknast som norske landskap. Når tekstar blir kanoniserte, gjer ein dei lett representative for det norske. Då gløymer ein ofte det lokale og regionale og det erfaringsnære, og så generaliserer ein kanskje litt for fort.