Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

– Novellesjangeren har lenge stått hjarta mitt nær, men eg har aldri tenkt at eg skulle gi ut ei heil samling. Først for eit år sidan såg eg at eit stoff som var meint til ein roman, kanskje var meir enkeltståande historier, fortel den jubilerande forfattaren.

– Kvifor gjekk det så mange år før du prøvde deg i novellesjangeren?

– Eg har skrive nokre få noveller tidlegare, på oppdrag, til antologiar. Når eg ser tilbake på dikta mine, det var jo lyrikk eg skreiv dei første åra, har eg i nokre samanhengar tenkt på dei som små skisser, bilete av situasjonar, landskap, miljø eller stemningar. Då eg skreiv diktsamlinga Ved Jakobs løe i 1995, slo det meg at dette også kunne vere romanstoff. Så blei det nok til ein heil trilogi, dei tre første romanane mine. Etter det heldt eg fram med romanskriving, men også romanane er skrivne som små episodar og skisser av personar og deretter sette saman.

Maskinskriving

Forklaringa på at det tok så lang tid – 14 år – før Skjelbred prøvde seg på prosa, er like enkel som ho er banal. Ho kunne ikkje skrive på maskin, brukte berre éin finger. Ho tok til å skrive på ein gammal Corona som var så sliten at kvar gong ho trykte ned o-en, gjekk det hòl i manusarket.

– Eg træla fælt med den første maskina, men den første romanen skreiv eg på PC.

– Kor tett er den tematiske slektskapen mellom novellene og romanane dine?

– I ettertid har eg tenkt at han er ganske tett. I mange av romanane skriv eg om born og barndom, helst går eg inn i situasjonar der eit barn har det vondt. Sårbare personar, også vaksne, interesserer meg. Når skrivinga tek til, har eg aldri nokon plan, berre ei vag kjensle som skriv meg fram. Då blir det best. Eg skriv etter innfallsmetoden, veit ikkje kva resultatet vil bli. Eg har støtt hatt vanskar med å få ting lange nok. Heile tida har det vore å telje teikn og halde fram. Sikkert fordi eg skriv stramt og helst ikkje vil drive research.

– Eg skriv rett ut av meg

– Forsømte born, gjerne også misbrukte born, ser ut til å oppta deg sterkt?

– Ja, eg er svært oppteken av born, det har eg alltid vore. Og så har eg framleis sterk kontakt med min eigen barndom, eg har heilt klare bilete av korleis det var. Kjensla av å vere lita og lei seg kan eg enno kjenne på. I utdanninga mi som psykiatrisk sjukepleiar var barnepsykologi eit av faga. Då eg skreiv romanen Gulldronning, perledronning, var det som eg berre følgde den insisterande røysta til den vesle jenta, eg måtte skrive det den røysta fortalde.

Forfattaren frå Tønsberg voks opp i ein streng haugianarfamilie. Helvetesangst, frykt for Gud og fortaping var reelle storleikar, sjølv om ho strekar under at ho hadde snille og skjønsame foreldre. Men det kunne få ein til å kjenne seg lita og dum, ikkje strekke til. Kanskje er det derfor ho finn slik glede i å setje seg inn i, og identifisere seg med, dei som er sårbare.

– Og så er det viktig å gi dei ei røyst, men ikkje fordi eg vil vere politisk.

– Kor viktig har yrkesbakgrunnen din vore for skrivinga?

– Svært viktig, trur eg. Det er ikkje så ofte eg har nytta han medvite, men i Gulldronning, perledronning brukte eg kunnskapen til å skildre ein psykotisk person. I jobben har eg møtt mange av desse sårbare og fått eit hjarta for dei som har hamna litt utanfor stigen.

– Det er noko stille og varleg over novellene dine, lite ytre dramatikk?

– Ja, det er det. Eg veit ikkje kvifor. Eg skriv rett ut av meg, ofte i forferdeleg fart, veldig intenst. Dette udramatiske må liggje i meg, det er ikkje noko som kjem utanfrå eller som eg bestemmer meg for. Kanskje er forklaringa at når eg skriv, er eg inne i personane. Å skrive desse novellene har vore moro, det har glidd så fint, heilt utan strev. Eg skriv nett det som fell meg inn nett då. Med romanane må eg stokke kraftig om etterpå. Men novellene blei til i eitt jafs.

– Det finst trøyst og oppmuntring i bøkene dine. Er det viktig for deg?

– Svært viktig. Især tenkte eg sterkt på det då eg skreiv den vonde historia i Gulldronning, perledronning. Du kan gjerne kalle det katarsis, reinsing gjennom bilete. Å nærme seg det vonde og prøve å kjenne på det. Det kan gi ei slags forsoning.

I fleire av romanane sine har Skjelbred lagt perspektivet til born. Men det er krevjande, seier ho. Du kan aldri finne den barnerøysta som høyrer til ein seksåring, men det er spennande å prøve å gi att vaksne tankar i barnets språk. Dette har ho utforska gjennom skrivinga si. Det er noko som skjer heilt intuitivt. Får ho først barnerøysta inn i hovudet sitt, gjeld det å følgje henne.

Mødrer, ingen fedrar

– Du slår meg som ein observatør av menneske og menneskeleg åtferd. Er du ein «kikkar» når du er ute blant folk?

– Ofte går eg i mi eiga verd. Men eg kan saktens observere folk òg. Tenkje på kva slags liv dei lever. Eg er litt nysgjerrig på andre menneske, men som forfattar har eg sjølvsagt ikkje rett til å utlevere livet deira. Eg har ein etisk vegvisar i meg.

– Novellesamlinga inneheld nokre skildringar frå tida då du sjølv var barn. Dei er så levande at ein skulle tru dei var sjølvopplevde?

– Det er dei òg. Dei seks siste novellene er absolutt sjølvopplevde og ligg svært nær meg. Men dei er ikkje rein sanning, heller ikkje rein løgn.

– Det er mange mødrer og bestemødrer i novellene dine, men nesten ingen fedrar?

– Du har heilt rett, men eg har inga forklaring. Eg har ikkje tenkt medvite på dette, det har berre blitt slik. Kanskje heng det saman med at eg alltid har vore oppteken av sterke kvinneskikkelsar. Eg voks opp med dei sterke kvalfangarkonene, som styrte heim og stor ungeflokk medan mennene var på kvalfangst i månadsvis. Likeins har eg stor respekt for den norske bondekona. Det var drivande damer.

– Fleire av bøkene dine, kanskje novellesamlinga især, viser at du liker å leike deg med språket?

– Eg er glad i språket vårt og blir lei meg når eg ser kor mange som syndar mot godt og riktig språk, ikkje minst journalistar. Når det gjeld språk og språkrytme, kan eg bli heilt rar. Eg voks opp i ein heim utan andre bøker enn Bibelen og ei rad med huspostillar. Far min hadde berre seks år skulegang, og han las ikkje anna enn dei religiøse skriftene. Men han elska dikt og kunne mange utanåt, heile «Terje Vigen» og mange fleire. Når familien gjekk turar i skogen, siterte han dikta for oss, og så gjentok vi dei. Eg er totalt umusikalsk, men svært oppteken av melodi og rytme i språket. Og av den munnlege forteljarrøysta, forteljinga har lækjande kraft.