Frenologien – skalleforskinga – var ein vitskap som skaut fart i siste halvpart av 1800-talet, før han vart sporlaust borte eit lite hundreår seinare. Frenologien meinte at skallen vår – kraniet – fortalde mykje om kven vi var, og om kva som budde i skallen.

Det fanst då to ulike forskingsobjekt: Daudingskallar og skallar som sat på menneske som framleis levde. Dei to forskingsobjekta kravde ulike forskingsmetodar.

Skulle ein forske på skallar av døde, måtte dei skaffast. Og marknaden fanst. Samane var svært interessante i skallesamanheng, ettersom dei var kortskallar, i motsetning til oss andre nordmenn. Ein tysk professor gav ut verket Lappische Gräber-Schädel (samiske gravskallar) i 1878. Forskingsmaterialet, 14 samiske skallar, hadde han fått frå ein kjøpmann i Vadsø som om sommaren reiste omkring og samla sameskallar frå eldre graver på Finnmarksvidda. Han samla også til eksport, til utalandske museum og institutt. Prisen var god. Ein sameskalle stod i 54 kroner i 1887, eit heilt skjelett i godt over 100 kroner. Årsinntekta for ein kroppsarbeidar var då 200–500 kroner, for ei tenestejente 60–150. Arkivet til anatomisk institutt fortel at både kyrkjetenarar og lensmenn var med i næringa. I 1883 grov lensmannen i Sør-Varanger opp skoltesameskallar frå kyrkjegarden i Pasvik. Anatomiprofessor Kristian Schreiner bygde opp den største samlinga av sameskjelett i verda: Zur Osteologi der Lappen (1931–35). Staten heldt pengar, og medisinstudentane hjelpte til. Institutt for samanliknande kulturforsking gav ut verket. Ein av studentane hans vart lyst i bann i 1915 av den samiske kyrkjelyden i Neiden for gravrøvinga. Det er bokverket Norsk idéhistorie som fortel denne soga.

Ein samisk kyrkjelyd i Nord-Sverige fann ut at einkvan grov opp skallar på kyrkjegarden og reiste med dei til Uppsala. Det vekte uro. Samane var sterkt truande, presten heitte Lars Levi Læstadius. Korleis skulle det gå på dommedag, når vi alle skulle kallast opp av gravene våre, i kjøtet, når skallen var i Uppsala og resten av kroppen på kyrkjegarden? Spørsmålet var alvorleg, og presten skreiv brev til det teologiske fakultetet i Uppsala som burde vite slikt. Det kom aldri noko svar. Svensk fjernsyn viste brevet på skjermen for eit par år sidan.

Så langt dei døde. Men også skallar som framleis var i bruk, var forskingsobjekt. Andreas Martin Hansen (1857–1932) var geolog, arkeolog og etnograf. Han fann ut Noreg var busett av to rasar: ein kortskalla ikkje-arisk og ein langskalla arisk. Han talfeste skilnaden. Om breidda av skallen er meir enn 80 prosent av lengda, er du brakykefal, kortskalle. Om breidda er mindre enn 80 prosent, er du dolikokefal, langskalle. Den typiske langskallen var Fridtjov Nansen.

Granskinga til Hansen gav ein klår konklusjon. Det var to rasar i det norske folket, og dei var i mangt ulike. Éin konklusjon var bastant etter ein grundig gjennomgang: Kortskallane røysta høgre, langskallane venstre. Her var materialet eintydig. Litt rusk var det i funna. På Sørvestlandet var det meir venstrefolk enn skallane tilsa, og i ei lita ryfylkebygd, Vikedal, hadde «langskallerne ikke gjort sin venstreplikt». «Politiske parti er bestemt af race», slår han bastant fast.

Og han blir spesifikk. Det moderate partiet, som braut ut av venstre, er eit reint kortskalleparti. Ein del av austlandshøgre er langskallar, som venstrefolk er det.

Han er trygg på materialet sitt, trass i at venstrefolka i Vikedal ikkje har gjort som dei skulle. Han har kontrollert skallar og røyster i 270 distrikt. Teorien slår til i minst 230 av desse. «(...) det er ligetil umuligt at tænke sig dette som et rent sammentræf.»

Og han formulerer si etnologiske lov: «De politiske partiers herredømme i Norges bygder er betinget i raceforskjellen.»

Dette var nok den første valforskinga på norsk grunn. Vi får tru, og vone, at faget i ettertid har interessert seg meir for innmaten i skallen, og ikkje berre for kraniet.

Andreas Skartveit