Rettsstaten inneber at alle, også makta, er bundne av lova. Det britiske omgrepet the rule of law er i så måte betre og meir presist enn vårt, rettsstaten. Lova styrer, og ho styrer alle. Ho garanterer rettferd for borgarane og at makta ikkje kan gjere som ho vil.

Vegen til rettsstaten har vore lang. Mange vil hevde at vandringa starta i 1215, i England. Der la stormennene fram sitt Magna Charta Libertatum, det store fridomsbrevet. Det sikra stormennene mot overgrep frå kongen. Skattlegging måtte godkjennast av riksrådet. Alle hadde krav på å bli dømde av likemenn når dei møtte i retten. Kyrkja fekk meir makt i eigne saker.

Det vart lagt band på makta.

Nedturen for kongsmakta hadde starta. Stormennene fekk meir makt og fleire rettar. For folk flest var rettsløysa som før. Det tok lang tid før dei nærma seg maktapparatet.

Etter kvart vart denne maktspreiinga nedfelt i skrivne konstitusjonar, såkalla grunnlover. Det var ei slik grunnlov vi fekk på Eidsvold i 1814. Kongen fekk ei nasjonalforsamling, rettnok vald av få, til å streve med. Konfliktfritt vart ikkje dette.

USA har i dag ein president som slit med å forstå korleis konstitusjonen avgrensar makta hans. Gong etter gong opplever han at rettsapparatet, med grunnlova i handa, stansar dei gode ideane hans. Dommarar, til og med borte på Hawaii, kan etter grunnlova stanse ein styringskåt president. Og dei gjer det.

Kjetil B. Alstadheim skriv om lagnaden til president John Adams, USAs andre president, i Dagens Næringsliv for 17. juni: I 1797 gjorde mannskapet på fregatten «Hermione» mytteri mot ein svært brutal kaptein – den vondaste kapteinen i den engelske marinen, er det sagt. Ni offiserar vart slakta og kasta på havet.

Det vart ei intens jakt for å finne mytteristane. Ein av dei vart gripen i Charleston i USA i 1799. Britane, som hevda at han var irsk, ville ha han utlevert. Sjølv hevda han at han var fødd i USA. Så greip presidenten inn og sa at mytteristen skulle utleverast. Så vart gjort, og han var hengd på Jamaica kort tid etterpå.

Dette utløyste ein politisk storm som medførte at Adams tapte presidentvalet mot Thomas Jefferson i 1800. Jefferson meinte at Adams hadde utlevert ein amerikanar til britane. Og om no mytteristen skulle vere irsk, som britane påstod, hadde han likevel krav på å bli dømd etter amerikansk lov.

Adams’ side i debatten forsvarte seg med at mytteristen var irsk, noko som medførte at den store irske innvandrargruppa vende seg mot Adams, og han tapte valet.

Innvandrardebatten i USA den gongen handla mykje om redsla for «hordar» av «wild Irishmen». Det fanst glør å blåse til.

Saka fekk politiske konsekvensar. Då USA i 1842 skreiv under ein utleveringsavtale med Storbritannia, stod det å lese at utlevering ikkje kunne skje ved politiske brotsverk, som mytteri og desertering. Nokre år seinare kom det ei lov om retten til politisk asyl.

Den nye presidenten, Thomas Jefferson, formulerte tanken slik i 1801, året etter valet: «Shall oppressed humanity find no asylum on this globe?»

Veljarane i USA, denne nye staten med fersk grunnlov, aksepterte ikkje at presidenten tok seg til rette og braut sentrale prinsipp i rettshandteringa. President John Adams vart send heim, og nye lover kom etter kvart på plass for å sikre sentrale verdiar mot styringsivrige presidentar.

Det er sagt at den amerikanske konstitusjonen er så solid at ikkje eingong ein idiot kan greie å øydeleggje han.

John Adams ville verne landet mot farlege irar og mytteristar. Dagens amerikanske president vil verne landet mot muslimar og farlege terroristar.

Dei amerikanske veljarane straffa John Adams for handlingsviljen sin.

Donald Trump har så langt hatt problem med konstitusjonslojale lokale dommarar, som trufast forsvarar den konstitusjonen han sjølv lova å forsvare då han svor presidenteiden.

Konflikten er ikkje ny. Å lovbinde makta er eit livsviktig og kontinuerleg arbeid i siviliserte samfunn.

Andreas Skartveit