Sakprosa

Anders M. Andersen:

Jens Tvedt og den frie kvinna. Kritisk studie av Anders M. Andersen.

Bodoni Forlag

Litteraturvitaren og målmannen Anders M. Andersen har sett seg føre å hente fram frå gløymsla sunnhordlandsforfattaren Jens Tvedt (1857–1935) og atterreise han til den posisjonen han hadde i si eiga levetid. Dette gjer han dels ved å presentere analysar av seks Tvedt-bøker, dels gjennom eit drepande åtak på litteraturhistorieskrivaren A.H. Winsnes, som etter Andersens meining sytte for at Tvedt vart «mana i jorda».

Slik Andersen les Tvedts forfattarskap, har Winsnes og ettertida feilplassert Tvedt «i den tvilsame kategorien heimstaddikting». Som vi veit: Med dette stempelet i panna kjem du aldri inn i parnasset. Det Andersen freistar få fram – og som samtidas kritikarar såg – var at Tvedt slett ikkje var nokon heimstaddiktar. Rett nok kunne handlinga i bøkene hans vere plassert i Hardanger og Kvinnherad, éin stad skal det jo skje (berre spør Jon Fosse!), men poenget hans er at dei tematisk hevar seg over det lokale og at Tvedt i stil og menneskeskildring heldt eit heilt anna nivå enn dei ein ønskjer å trykkje ned som heimstaddiktarar.

Frie kvinner

Eit viktig moment i framstillinga er at kvinnene i Jon Tvedts noveller, forteljingar og romanar er frie i eit ufritt samfunn, medan andre forfattarar, samtidige og tidlegare, skildra kvinna som ufri. Dei sentrale kvinneskikkelsane hos Tvedt kan vere offer for sosial uforstand eller mannleg overgrep, men den viktige skilnaden er at dei ikkje blir ståande i offerrolla. Dei reiser seg og blir handlande subjekt. Har ei kvinne hamna «i ulukka», er det ikkje ein annan mann som skal reise henne opp att og gjere skamma mindre. Det er gjennom eiga aktiv handling ho vinn respekt og ein sjølvsagt plass i samfunnet – utan at dette blir idyllisert.

Forfattaren syner korleis tidas rådande kritikarar – Carl Nærup, Christopher Brinchmann, Hans E. Kinck, Arne Garborg, Hjalmar Christensen, svenske Ola Hansson, tyske Richard Steffen – vurderte Tvedt som ein av dei fremste her i landet. Fleire litteraturhistorieverk vitna likeins om Tvedts meisterskap. Men så, i 1937, kom femte bandet av Bull og Paasches Norges litteraturhistorie, som A.H. Winsnes skreiv. Det snudde om på alt.

Ifølgje Andersen nyttar Winsnes her litteraturen som reiskap i ein større åndskamp, ein ideologisk stillingskrig der det naturalistiske og dogmatiske står mot det åndelege og religiøse. Her er naturalismen truleg det næraste ein kom Dyret i Openberringa. Ikkje berre Tvedt blir råka, men også Arne Garborg og Amalie Skram. Så kan ein spørje kvifor dei to andre «overlevde» Winsnes, men ikkje Tvedt. Det drøftar ikkje Andersen. Derimot tek han eit heftig oppgjer med heile omgrepet heimstaddikting, som han med noko rett kallar eit «nazi-omgrep».

Winsnes blir slakta. Professoren i litteratur og seinare idéhistorie er fagmannen som «ikkje vil sjå, ikkje vil vita og ikkje forstår». Andersen skuldar han for å drive med «fascistisk ideologi» på grunn av litteraturen han støttar seg på, og det han skriv i litteraturhistoria, er prega av «manglande lesing, grove faktiske feil og falske referansar», seier Andersen. Winsnes, meiner han, hekta reaksjonær tradisjonalisme og nazistiske idear på forfattarar som stod for det stikk motsette.

Ukritisk

Eit problem Andersen set fingeren på, er korleis litteraturhistorieskrivarar har ein tendens til ukritisk å vidareføre vurderingar og karakteristikkar forgjengarane har gjort. Øystein Rottem var i si tid ærleg nok til å vedgå at han ikkje hadde lese alle bøkene han omtala i litteraturhistoria si. Andersen meiner at Winsnes’ nedgradering av Jens Tvedt har blitt ståande, på nokre få unnatak nær, fordi seinare litteraturhistorikarar ikkje har teke bryet med å lese han eller har lese han med Winsnes-briller.

Også nynorskingane Bjarte Birkeland og Idar Stegane får gjennomgå. Som det heiter i boka: «(…) dei trur meir på Winsnes enn på litteraturen». Berre slik kan han forstå at «gode tekstlesarar» som desse to ikkje ser kvalitetane hos Tvedt. Stegane blir òg skulda for å ha dikta opp omgrepet «den nynorske heimstaddiktinga» i doktoravhandlinga si, for omgrepet «heimstaddikting» fanst ikkje i perioden avhandlinga omhandlar. Andersen finn det påfallande at Stegane nyttar namnet på «ei nazistisk tysk rørsle om norske forfattarar som aldri hadde noko med idear og praksis i denne rørsla å gjere». Dessutan finn han ikkje noko i Steganes avhandling om kva som skulle gjere Tvedt til «heimstaddiktar». På sitt verste, skriv Andersen, får Stegane «ein suveren artist til å sjå ut som urøynd skribent».

Åtaka på dei som miskjenner Jens Tvedt, er mange og sterke. Forfattaren kunne nok stått seg på ei sterkare nyansering og litt mindre bastante påstandar – kanskje òg ei litt mindre ukritisk dyrking av «helten» i historia. Men i sin uakademiske stil kallar Andersen ein spade for ein spade og eggar til debatt. Kjenner eg akademia rett, får han ikkje svar.

Jan H. Landro

Jan H. Landro er journalist, forfattar og fast skribent i Dag og Tid.