Nationalmuseum Jamtli, Östersund

Från gryning till skymning – nordisk konst kring sekelskiftet 1900

28. mai 2019–19. april 2020

For eitt år sidan opna nasjonalmuseet i Stockholm ein filial i Östersund. Nationalmuseum Jamtli er plassert inne i det store friluftsmuseet Jamtli. Kunstmuseet viser no si andre utstilling, også ho utarbeidd av tilsette ved Nationalmuseum i Stockholm. Museet har eitt visingsrom, til gjengjeld er det stort og med solid takhøgd. Det vakre tregolvet er med på å dempe lydane.

Utstillinga Från gryning till skymning er tettpakka med heile 130 måleri, grafiske blad og skulpturar. Store lettveggar deler salen i to og skaper endå meir utstillingsplass.

Eit strukturerande verkemiddel er dei solgule felta på veggane. Den varme, reine valøren kling også særs godt saman med desse fargeglade arbeida. Alle verka er i ulike format og med eit virvar av forskjellige rammer. Det er herleg å sjå kor lite standardisert slikt enno var. Det er ei bragd å montere verka så vakkert som det er gjort her. Ei montering som dette krev ein velutvikla sans for komposisjon, men når det først fungerer, som her, vert det særleg flott å sjå på. I og med at verka står såpass tett, krev det konsentrasjon å granske kvart verk. Det er overveldane å stige inn i eit rom med så mange verk, det er uråd å kome over alt på eitt besøk. Ein får lyst til å vende attende, sjå meir. Det er ein viktig kvalitet ved ei utstilling som skal stå eit heilt år.

Brytningstid

Utstillinga gir eit innblikk i dei ulike fasettane ved kunsten i perioden 1880–1910. Hundreårskiftet er ei av dei store blomstringstidene i kunsten takka vere fleire nyvinningar. Endeleg slapp kunstnarar å blande målinga sjølv, ein omstendeleg prosess. No kunne dei ta med seg målingstubar og arbeide utandørs. Etter at fotoapparatet vart vanleg, tok ein til å tenke annleis kring måleriet. Ein eksperimenterte med utsnitt, ein vart meir oppteken av måleriets særpreg meir enn å konkurrere med fotografiet.

Eit grep som kan verke noko lettvint for å synleggjere det nye med kunsten, er plasseringa av eit digert historiemåleri av svenske Carl Gustaf Hellqvist som det første ein ser når ein går inn i salen. «Peder Sunnanväders och Mäster Knuts skymfliga intåg i Stockholm 1526» frå 1879 er tradisjonelt komponert, bygd opp i bruntonar og med eit dramatisk motiv om stormenns sigrar og fall.

Det er i tillegg lagt til ei underleg tekst, der Hellqvist vert omtala som «en mycket karriärmedveten student, på gränsen till hänsynslös. Han insåg tidigt att det var historie­måleriet man skulle satsa på för att gynnas av konstakademins professorer. […] Scener som denna, som illustrerat historieböcker och format ett helt folks bild av hur historiska ögonblick såg ut, är ju i själva verket rena påhitt.»

Rett nok måtte dei unge kunstnarane kjempe hardt og lenge for å få sleppe til ved det konservative kunstakademiet. Men det inneber ikkje at det gamle er dårlegare av den grunn. Det er umusikalsk å bruke eit så storslått verk til å illustrere brotet med den gamle kunsten, og såleis framheve den nye retninga som kom. For Hellqvist, son til ein fattig skomakar, var det truleg naudsynt å vere karrieremedveten for å i det heile klare å karre seg fram som kunstnar. Hellqvist vart ein av mest populære kunstnarane i samtida, før han gjekk bort 1890, berre 39 år gamal. Ingen av dei andre bilda i utstillinga har negative karakteristikkar av kunstnarane.

Vent hundreårsskifte

Utstillinga viser fellestrekk hos dei nordiske kunstnarane i perioden 1880–1910. Mange reiste til Paris for å lære, og arbeida viser korleis dei nytta dei nye, internasjonalt inspirerte ideane til å utforme heimlege landskap med det karakteristiske nordiske lyset, klimaet, vegetasjonen og folket. Dei opphøgde skildringane av maktmenneske og velstand måtte vike for nærgåande portrett av arbeidsfolk og kunstnarkollegaer.

Resultatet var vakre og spennande måleri, teikningar og skulpturar. Dei er framleis populære hos publikum, og såleis ei takksam oppgåve å lage utstilling av. Utstillinga er sanneleg verd reisa over grensa. Eit lite ankepunkt er at ho har preg av å vere henta frå i hovudsak éi kjelde. Sjølv om nasjonalmuseet har ei rik samling, vert det vanskeleg å dekke så mange tema som utstillinga tek føre seg. Nokre av verka er tydeleg valde fordi dei passar til temaet, ikkje fordi dei er særleg sterke. I tillegg vert det nordiske alibiet noko haltande, med stor overvekt av svenske bilde, ein del norsk, knapt noko dansk og finsk.

Blikk mot notida

Utstillinga byr på overraskande mange verk utførte av kvinner. Rett nok fekk kvinnelege kunstnarar etter kvart betre kår, men dei er gjerne gøymde vekk på mønstringar som dette. Her finn eg fleire sterke arbeid eg ikkje har sett tidlegare.

Her er måleri av Anna Ancher, ein av dei største kvinnelege danske kunstnarane gjennom tidene. Som så mange nordiske kunstnarar i denne tida budde det danske ekteparet Ancher i store delar av året på Skagen for å skildre det særmerkte, gylne lyset i måleria sine. Motiva var gjerne kvardagslivet til fiskarfamiliane. Her har ho måla mannen sin i lette og treffsikre strøk med brei pensel. Den tjukke jakka syner at dei også måla ute i den kalde årstida.

Også den svenske skulptøren Alice Nordin reiste til Skagen. Ho har portrettert den danske marinemålaren Holger Drachmann. Hår og skjegg – også klede – er forma med raske lette rørsler som gjer skulpturen levande. Ho løyser opp forma til noko mjukt og rørleg, så ein mest gløymer at verket er av bronse.

Karakteristisk for perioden er korleis kunstnarane orienterer seg mot røyndommen og notida. Norske Christian Krohg skildrar arbeidsfolk, gjerne i overraskande, tette utsnitt. I «Mann over bord» er livbøya blikkfanget, og sjølve kastet er hovudmotivet. Dei hastig avsette penselstrøka er med på å auke opplevinga av rørsle og dramatikk. Vi kjem også tett på, det er som om vi er med han i båten. Såleis hjelper kunstnaren oss til å leve oss inn i motivet – eit vilkår for å oppleve eit bilde som dette. Her er vågemotet til fiskaren heidra i stort format, noko som innbyr oss til å tenke vidare på kåra til slitarane som har havet som levebrød.

Filialar

Det verkar som om det er ein trend at museum over heile Europa etablerer filialar utanfor hovudstaden. I tillegg vert det laga vandreutstillingar, både Nasjonalmuseet og Munchmuseet sender utstillingar frå eiga samling kringom i landet. Såleis når kunsten ut til mange fleire, ein demokratisk måte å fordele goda på. Samstundes er det tankevekkande at strategien styrker fagmiljøa i hovudstadane til fordel for periferien. Dei tilsette ved filialen i Östersund tek imot utstillinga og utviklar formidlingsopplegg kring det dei får i hus. Eg håper at dei kunstfaglege ved Jamtli vil vere meir aktive i produksjonen av neste utstilling.

Eva Furseth