Lytt til artikkelen:

Den andre koronaveka er snart til endes, og den nasjonale samkjensla kan minne om «Kvelden før kvelden». Alle er inne, på same kanal. Vi ventar på det som skal skje, men det er ikkje på julaftan denne gongen.

I ventetida på sjukehusa er det korkje karantenekos eller abstraksjonar som rår, men intensivplassar, smitteverndrakter og pasientar som kjem inn med pustevanskar. Der står dr. Rieux klar, den nøkterne lækjaren som kjempar mot pesten i romanen til Albert Camus. Han veit at konklusjonen alltid er denne: Det gjeldt å kjempe og ikkje gje seg. «Alt dreide seg om å hindre så ofte som mulig at mennesker døde og ble skilt fra sine for alltid. For å oppnå dette fantes bare et middel for Rieux, nemleg å kjempe mot pesten».

Dei av oss som ikkje kjempar i frontlina, bør – forutan å halde smitta nede – freiste å forstå kva det er som skjer. Kva stad i historia er vi på no?

Lyft blikket

Svaret er at vi ikkje veit. Men vi kan fylgje med og bør lyfte blikket utover trugsmålet om bypåske for hyttefolket og digitalt barnetog på 17. mai. Det er større vyar i horisonten.

I land der den økonomiske krisa er av ein litt annan dimensjon enn her på Oljeberget, hevdar røyster at krisa varslar ein ny tidsalder. Den kroatiske wonderboy-filosofen og venstreaktivisten Srecko Horvat er ein av dei. Han har venta lenge på apokalypsen og vonar at covid-19 betyr kapitalismens fall. Marknaden har kollapsa, kapitalismen har spelt fallitt. Dette vert anten sivilisasjonens undergang eller berging.

Rørsla han driv saman med blant anna kollega Slavoj Zizek, Democracy in Europe Movement 2025 (DiEM 25), har starta daglege direktesendingar på Youtube: «World after Coronavirus». I den fyrste sendinga, måndag, vart det proklamert til all verdas sosialistar: «Unify or die!» No gjeld det å anten finne saman eller overgje seg til nyfascistar. Alternativa er revolusjon eller diktatur.

Den same forteljinga kjem i ein litt annan variant frå den israelske historikaren Yuval Noah Harari, forfattaren av Sapiens og Homo Deus. Han er van med å gje dei verkeleg store perspektiva, som i Sapiens, der han dreg menneskeslekta si historie hundre tusen år attende.

I artikkelen «The World after Coronavirus» er det menneskeslekta si framtid det gjeld. Harari tar utgangspunkt i at vi står overfor ei global krise, og seier at dei avgjerdene folk og styresmakter tar dei neste vekene, vil forme verda i åra som kjem. Han held fram to viktige val. Det fyrste står mellom totalitær overvaking eller myndiggjering av borgarane. Det andre står mellom nasjonal isolasjon og global solidaritet.

Overvaking

Sjølv står vi midt i desse vala. Skal hyttefolk jagast dit dei høyrer heime, eller skal vi lite på at dei er ansvarlege? Har Bergen kommune rett til å overvake simkorta i byen for å sende ut varsel dersom for mange samlar seg på éin stad? Skal ein ringe politiet når ungane i gata speler fotball på løkka?

Avgrensinga av koronalova til regjeringa var ein refleks mot totalitære tendensar. Og samanlikna med Kina og til dømes Israel, som Harari kjem frå, har vi mykje å gå på. For fyrste gong i historia er det jo faktisk mogleg å overvake heile befolkninga på éin gong. Det var noko KGB berre kunne drøyme om, med sine gamaldagse metodar baserte på agentar av kjøt og blod. No handlar det om allstadnærverande sensorar og effektive algoritmar.

Dei fleste har fått med seg at dei i Kina har motarbeidd korona ved hjelp av ein app som varslar om du kjem nær ein person som er smitta, eller rettare sagt mobiltelefonen til ein person som er smitta.

I Israel har Netanyahu godkjent å nytte overvakingsteknologi frå kampen mot terrorisme for å spore pasientar med koronavirus. I Noreg er styresmaktene i ferd med å utvikle ein liknande app som i Kina. Kva form det tek, står att å sjå.

Eit tankeeksperiment vi kan gjere på oss sjølve, er: Kva vel eg, fridom eller helse? Stilt overfor eit par prosent sjanse for potensiell alvorleg sjukdom ropar mange på handlekraft og kontroll. Dei ofrar viljug fridomen for kjensla av tryggleik, om tiltaka er aldri så totalitære og kanskje ikkje eingong tilrådde av smitteekspertane.

Følg med på dette, seier Harari. Dersom vi ikkje passar på no, kan pandemien verte eit vasskilje i historia om overvaking. Ikkje berre fordi situasjonen normaliserer masseovervaking, men fordi overvakinga no flyttar seg til under huda. Når du, hittil, har rørt skjermen på smarttelefonen med fingertuppen og klikka på ei lenke, er det det du har klikka på som har vore av interesse, men med koronaviruset skiftar interessa. No er det temperaturen i fingeren, og blodtrykket, som er mest interessant. Harari skisserer eit science fiction-scenario som overgår det meste.

Men for oss som har nytta ventetida til blant anna å sjå filmen iHuman, er åtvaringane hans ikkje heilt på jordet. Lat oss seie at kontinuerleg overvaking av kroppstemperatur, blodtrykk og hjarterytme stoppa pandemien i løpet av nokre veker. Vi ville alle vere takksame. Men korleis ville då ein slik reiskap verte nytta etterpå? «Tenk deg Nord-Korea i 2030, når kvar borgar må bere eit biometrisk armband 24 timar i døgnet. Viss du lyttar til ein tale av Den store leiaren og armbandet plukkar opp avslørande teikn på sinne, er du ferdig». I andre delar av verda vil overvakinga heller verte nytta til å selje produkt eller politiske løysingar. Korleis dette kan gå føre seg, kan du sjå på iHuman. Leig han på Get i kveld.

Fridom og helse

Harari vil ikkje velje mellom fridom og helse. Han vil ha begge delar. Den einaste måten å få det på, er å ha ei ukueleg tru på det opplyste, gode, tillitsfulle og ansvarlege mennesket. Løysinga Harari peiker på, er den myndige verdsborgaren som handlar etter kunnskap, og den frie globale flyten av varer og elite, i den grad dei er garantert smittefrie.

Ei velinformert befolkning er mykje meir effektiv enn ei overvaka ignorant befolkning, seier han og går vidare med å agitere for ei naudsynt globalisering etter koronakrisa. Valet står, som også Horvat peiker på, mellom «nasjonal isolasjon» og «global solidaritet». Lesaren treng ikkje vere i tvil om kva som er vondt og kva som er godt av desse alternativa. «Unite or die!» Ein utopi, spør du meg. Som om det ikkje finst nokon mellomting? Som om løysingar ikkje er prega av kultur og lokale omstende? «Stol aldri på en barnløs, visjonær veganer», var slutten på ein kommentar eg ein gong las om Harari.

Den liberale globaliseringa er sjølvsagt ikkje det einaste naudsynte framhaldet på historia, sjølv om profeten Harari ser det som sigeren over alle farar: «Menneskeslekta treng å velje. (…) Dersom vi vel splitting, vil det ikkje berre forlenge krisa, men sannsynlegvis også resultere i endå verre katastrofar i framtida. Dersom vi vel global solidaritet, vil det ikkje berre vere ein siger over koronaviruset, men over alle framtidige epidemiar og kriser som kan ramme menneskeslekta i det 21. hundreåret.» Ikkje mindre.

Kornlager

Her heime, og no ser eg på meg sjølv som nordmann, ikkje som global borgar, gjekk vi straks inn i vår eiga nasjonale boble, fyrst på hytta og så på dugnad. Og nasjonal sjølvberging vert drøfta som alternativ til aukande globalisering.

Det er ikkje lenger sidan enn i fjor at regjeringa sa nei til beredskapslagring av korn, medan det på starten av 1800-talet var kornlager i kvar ei bygd. Det er vi som no ser nasjonen som ein vesentleg beredskap, som i Horvat sine auge kastar seg i armane på nyfascistane.

Tida vi er i no, er som blanke sider i ei bok. Kva skal skrivast? Det veit vi ikkje. Men det eg har forstått, er at det som skjer, utanfor sjukehusa, ikkje kan samanliknast med pesten i byen Oran, der dr. Rieux behandlar pestoffer. Camus’ pest, sjølv om han er ein allegori på krigen og kva krigen gjer med menneska, er ein avgrensa affære. Modellen for det vi står midt oppe i no, er korkje pest eller krig, men science-fiction. Filmen «The World after Corona» kan lagast som ein moderne dystopi der kontroll og redsle for døden har avskaffa fridomen og styrer livet vårt.

Eivor Andersen Oftestad er forfattar, forskar ved MF vitenskapelig høyskole for teologi, religion og samfunn og fast skribent i
Dag og Tid.