For ikkje lenge sidan, på ein fiskerestaurant ved eit stygt torg ei praktfull natt i Aten, fortalde eg ein grensk statsvitar om nyårsfesten min i Polen i 1999, då gjestar med svært ulike politiske synspunkt feira i lag. Stillferdig lo han av meg. Eller snarare, han lo med meg; han meinte ikkje å vere uhøfleg. Men det eg kalla polarisering, var ikkje noko nytt. «Den liberale augeblinken rett etter 1989 – det var den som var unntaket,» sa Stathis Kalyvas. Polarisering er normalt. Enda meir presist, vil eg leggje til, er det at skepsis i høve til liberalt demokrati òg er normalt. Og appellen frå autoritarismen er evig.

Kylvas er, blant anna, forfattaren av fleire kjende bøker om borgarkrigar, inkludert den greske borgarkrigen på 1940-talet, ei av mange stunder da radikalt ulike politiske grupper tok til våpen og gav seg til å drepe kvarandre. Men borgarkrig og borgarfred er relative termar i Hellas, endatil i gode tider. Vi snakka saman på ei tid da enkelte greske intellektuelle hadde ei sentrumsfauke. Det var brått moderne å vere «liberal», var det mange i Aten som fortalde meg. Med det meinte dei korkje kommunist eller autoritær, korkje ytre venstre, som det regjerande Syriza-partiet, eller ytre høgre, som den nasjonalistiske koalisjonspartnaren, Uavhengige grekarar. Unge opinionsdannarar kalla seg sjølve «neoliberale», og adopterte slik ein term som var bannlyst berre nokre år tidlegare.

Men ikkje eingong den mest optimistiske sentrumsvridde trudde at denne endringa ville vare ved. «Vi overlevde venstrepopulistane,» sa fleire til meg med ei dyster mine, «og no samlar vi krefter for å møte høgrepopulistane.» Ein stygg krangel som hadde pågått lenge, handla om namnet og statusen til Makedonia, den tidlegare jugoslaviske republikken som grensar til Hellas; kort tid etter at eg forlét Hellas, utviste den greske regjeringa nokre russiske diplomatar som hadde freista nøre opp under antimakedonsk hysteri i den nordlege delen av Hellas. Same kva balanse landet ditt når, er det alltid nokon, heime eller i utlandet, som har grunnar til å forstyrre han.

Arthur Schlesinger jr. skreiv om president Nixon i The Atlantic 1973, The Runaway Presidency: Eit utdrag: «Ein konstitusjonell presidentskap, som dei store presidentane har synt, kan vere ein verkeleg sterk presidentskap. Men det som gjer ein sterk president konstitusjonell, i tillegg til maktfordelingsprinsippet i hans eige bryst, er aktpågjevinga hos folket. Konstitusjonen kan ikkje halde nasjonen fast i ideal nasjonen er fast bestemd på å svike. Revitaliseringa av dei skrivne kontrollmekanismane i den amerikanske konstitusjonen er avhengig av revitaliseringa av dei uskrivne kontrollmekanismane i det amerikanske samfunnet. Dei store institusjonane – kongressen, rettsstellet, den utøvande makta, pressa, universiteta, offentleg opinion – må gjenvinne si eiga verdigheit og ta sitt ansvar.»

Dette er ei nyttig påminning. Vi amerikanarar, med den kraftfulle grunnleggingshistoria vår, den uvanleg store respekten vår for grunnlova, den relative geografiske isolasjonen og våre to hundreår med økonomisk suksess, har lenge vore overtydde om at det liberale demokratiet, når det først var på plass, ikkje kan endrast. Amerikansk historie vert fortald som ei soge om framgang, alltid framover og oppover, med borgarkrigen som eit slag blaff i midten, ei hindring som vart overvunnen. I Hellas vert ikkje historia opplevd som lineær, men som sirkulær. Ein har liberalt demokrati – og så har ein oligarki. Så har ein liberalt demokrati på nytt. Så får ein framand omvelting, så er det freistnad på kommunistkupp, så er det borgarkrig, og så er det diktatur. Og så vidare, og slik har det vore sidan den atenske republikken.

Historia vert opplevd som sirkulær i andre delar av Europa òg. Splittinga som har skaka Polen er slåande lik splittinga som delte Frankrike i to i samband med Dreyfus-saka. Språket som vert nytta av det europeiske radikale høgre – kravet om «revolusjon» mot «elitar», draumane om «reinskande» vald og ein apokalyptisk kulturkollisjon – er nifst likt språket som ein gong vart nytta av det europeiske radikale venstre. Misnøgde intellektuelle – folk som føler at reglane ikkje er rettferdige og at det er feil folk som rår – er ikkje eingong eineståande europeisk. Moisés Naím, den venezuelanske forfattaren, vitja Warszawa nokre få månader etter at Lov og rettferd-partiet kom til makta. Han bad meg beskrive dei nye polske leiarane: Korleis var dei som menneske? Eg gav han nokre adjektiv: sinte, hemngjerrige, krenkte. «Dei høyrest ut nett som Cháves-tilhengarane,» sa han.

I røynda er krangelen om kven som får styre, aldri over, særleg er det slik i ein æra da folk har forkasta aristokratiet og ikkje lenger trur at leiarskap er arva ved fødselen, eller at den regjerande klassen er innsett av Gud. Nokre av oss, i Europa og Nord-Amerika, har bestemt oss for at ulike former for demokratisk og økonomisk konkurranse er det mest rettferdige alternativet til arva eller forordna makt.

Men vi burde ikkje blitt overraska – eg burde ikkje blitt overraska – da prinsippa om meritokrati og konkurranse vart utfordra. Demokrati og frie marknader kan ha utilfredsstillande verknader, spesialt når dei er dårleg regulerte, eller når ingen har tillit til dei som regulerer, eller når folk går inn i konkurransen med svært ulike utgangspunkt. Før eller seinare ville taparane i konkurransen utfordre verdien av konkurransen i seg sjølv. Prinsippet om konkurranse, også når han oppmuntrar talent og skaper mobilitet oppover, svarar ikkje nødvendigvis på djupare spørsmål om nasjonal identitet, eller tilfredsstiller det menneskelege ønsket om å tilhøyre eit moralsk samfunn. Den autoritære staten, eller òg den semiautoritære staten – eittpartistaten, den illiberale staten – gjev løfte om det: at nasjonen vil bli styrt av dei beste folka, folka som fortener det, medlemane av partiet, dei som trur på den mellomstore løgna. Det kan hende at det må gjerast ein vri på demokratiet eller at næringslivet må korrumperast eller rettssystemet vrakast for å oppnå den staten. Men dersom du trur at du er blant dei som har gjort seg fortente, vil du gjere det.

Anne Applebaum

Einerett: The Atlantic / Dag og Tid

Omsett av Lasse H. Takle