Lytt til artikkelen:

Heime hos oss har vi fråssa i gamle aviser og arkiv dei siste vekene. Dei digitale skattane kan opnast heimanfrå, og Nasjonalbiblioteket gir ekstra tilgang i koronatida. Korleis hadde dei det eigentleg for hundre år sidan, då spanskesjuka rulla inn over Noreg? Det har eg undra på, medan mannen min har leita etter spor av oldemor si, Borghild. Fire år før spanskesjuka kom ho frå Kragerø til Kristiania for å studere handelsfag. Først hamna ho i ulukka og fødde tvillingar. Vi fann dei i arkivet på Riksen, der dei døydde båe to. Men då spanskesjuka ramma byen, sat ho gift på Fagerborg med ei eit halvt år gammal dotter på fanget.

På forsommaren 1918 kunne Borghild følgje den spanske sjuka på tokt gjennom Europa. Epidemien herja, først i Frankrike, sidan i Spania og så i Tyskland. På jernbanestasjonane vart reisande brått sjuke og måtte fraktast til næraste sjukehus. Frå Berlin vart det rapportert om at folk vart slegne – heime, på arbeid eller på gata – av feber, avmakt, hovudpine og brystsmerter. Det var ikkje langt til dei nordiske landa, og 3. juli kunne ein lese i Morgenbladet at den nye spanske influensaen hadde gjort inntog i Kristiania. Han kom «temmelig voldsomt og meget pludselig». Det såg ut til å ha skjedd over natta. Det menneska har felles til alle tider, er å ikkje vere budd på katastrofe før han råkar oss midt i andletet. Ein var like lite førebudd då som no. Heldigvis kunne sundhetsinspektøren i Kristiania, dr. Schou, roe med at sjukdommen ikkje var farleg, han var berre overvettes smittsam. Det var nærast uråd å treffe effektive smitteverntiltak. Men det var altså ingen grunn til vidare uro.

MANGE TEORIAR

Oppdateringane kom raskt, og alt i kveldsutgåva av Morgenbladet same dato, var situasjonen i Kristiania kartlagd. «Der er i gaar indtruffet ikke mindre end henimot 50 tilfælde bare ved postkontoret, hvor situationen som følge herav er blit yderst kritisk.»

Frå vår ståstad i koronaepidemien ser smittespreiinga den gong ut som ein eksplosjon. Forholda gjekk rakt mot katastrofe ettersom det var midt i ferietida og store delar av personalet alt var bortreist.

Morgenbladet kartla ulike bransjar, som bank, telefon og brannvesen. Av 400 mann i Centralbanken vart 50 sjukmelde på dagen. Korleis stod det til med kapasiteten ved sjukehusa? Sjukepleiarane hadde ein hardt tiltrengd sommarferie, så det passa ikkje med ekstra belastning no. Direktøren på Ullevål oppmoda folk til å la sjukdomen gå sin gang, og ikkje legge beslag på sjukehusa – det gjekk som regel over.

Kva stod ein ovanfor? Mange teoriar kom raskt på bordet. Det var ikkje lenge sidan ein høyrde om sjukdomen som hadde breidd seg med rivande fart i Madrid og slått ut halve befolkninga på ein gong. Kanskje kom han frå Paris, og dit frå skyttargravene i Frankrike? Eller var det ein variant av «engelsk sveitte» som hadde ramma Europa alt på 1500-talet?

«DEN INNBILTE SJUKA»

Dagen etter smitteutbrotet i Kristiania nådde sjukdomen Skien og Bergen, og to dagar seinare Fredrikstad – etter at to damer plutseleg hadde vorte sjuke på toget frå hovudstaden. Nattruteskipet frå Bergen tok smitta med seg til Stavanger. Dampskipa frakta henne nordover i landet. 9. juli kunne distriktslegen i Mosjøen konstaterte at åtte mann om bord i skipet som la til kai, var sjuke. Etter ei veke var sjukehusa fylte opp.

I vekene som følgde, var «den spanske flue» det store samtaleemnet. Morgenbladet snakka med fleire av «de gjenopstandne», og dei kunne stadfeste at sjukdomen var det verste dei hadde opplevd. Samstundes var ikkje fagfolka heilt einige. Stadsfysikus Wyller i Stavanger meinte at avisene uroa folket utan grunn. Dei skreiv med store overskrifter, som om det var ein hær i anmarsj, så om lesarane ikkje fekk den spanske sjuka, fekk dei iallfall den innbilte sjuka, meinte han. Det var berre å gjere som ved vanleg forkjøling. «Jeg skulde ønske, alle i redaktionerne fik den spanske syke!» uttalte han i Aftenbladet.

Dagen etter, 9. juli, kom den første dødsmeldinga. Ei ung dame ved Ingvald Nielsens isenkramforretning i Kristiania hadde døydd etter berre eit par dagar. Nokre dagar seinare døydde ein arbeidar ved Salpeterfabrikken på Notodden. Han hadde vorte sjuk etter eit besøk på den lokale kinoen og døydde berre tolv timar seinare av lungebetennelse. Desse dødsfalla vart typiske, spanskesjuka råka dei unge og sterke hardast.

Den første veka rekna dei 1677 tilfelle av den spanske sjuka i Kristiania. Etter 16 dagar rekna ein med 30.000 tilfelle. Viss vi samanliknar med koronasmitta i Oslo i dag, noko som sjølvsagt ikkje er mogeleg, så hadde vi etter 16 dagar berre 222 stadfesta smittetilfelle.

«TELEFONER IKKE!»

For å unngå smitte vart det raskt tilrådd å halde seg unna store tilstellingar, som kino og sosiale arenaer. Mens medan vi i dag nærast druknar i digitale konsertar, føredrag og andre tilbod som plaster på såret, kunne dei den gongen ikkje sosialisere føre ein skjerm. Det var heller ingen som oppmoda til massiv sosialisering via dåtidas medium, telefonen. Tvert imot. «Telefoner ikke!» var overskrifta. Dei stakkars telefondamene var overarbeidde. Halve arbeidsstokken, 200 damer, var sjukmelde, og dei som var igjen, svima av av utmatting: «Derfor vær ridderlig og ring ikke op uten det er påtrængende nødvendig.» Telefondamene finst ikkje lenger. Samstundes kan vi forstå dei. For det vi erfarer no, koronavåren 2020, gjer at vi kjem nærare dei menneska som har levd før oss. Eg trur at den uroa vi kjenner på, liknar den dei erfarte den gongen, sjølv om eg veit at omfanget av sjukdom og død i spanskesjuka langt overgår det vi opplever no.

Også den gongen kom forbod mot møte og stenging av skular, og ein samanlikna talet på døde og rekna på utgifter og nytta av tiltak. Utpå hausten 1918 kunne ein lese at epidemien hadde kosta millionar av kroner, og det vart spurt korleis pengane kunne ha vore nytta betre. Til sist stod dei att med det same spørsmålet som vi stiller no, hundre år seinare: Korleis vere betre budd neste gong?

«[Vi] kommer vel over det, men tilbake blir saa spørsmålet om hvorfor det gik saa galt som det gjorde, og hvorledes vi skal sikre os mot den næste influenzaepidemi. Det er let nok at tale om at vi ikke var forberedt, at der manglet en mobiliseringsplan, at der i tide burde ha været sørget for tilstrækkelig hospitalplads, at man burde ha lukket skolerne noget før» (Trondhjems Folkeblad, 12. november 1918).

STORSLÅTTE SØRGJETOG

Det er lett å kjenne seg att i
avisene frå 1918, det er som å sjå i ein litt uklar og gammal spegel. Men det er éin ting som er heilt annleis. Det er døden. På same avisside les eg først om korleis heile lokalsamfunn er lamma av spanskesjuka, om skular som blir stengde og om mangel på utstyr og sjukepersonell, og dinest – på same side – les eg referat frå storslåtte gravferder. Då skulestyrar Bach i Namsos døydde i september 1918, til dømes, var det eit vell av menneske, blomar, korsong og kransenedleggingar av alt frå ordførar til songlag i kyrkja. Dinest var det sørgjetog. Kista vart boren av lærarkollegaer, følgd av elevar med kransar og faner, songforeininga og musikkforeininga som spilte Chopins sørgjemarsj, og bak dei ein usedvanleg stor skare menneske, neppe med to meter avstand. Spanskesjuka tok ikkje frå dei døden eller sorga, slik koronaen gjer i dei landa som er hardt råka. Frå Spania og Italia les vi om folk som døyr utan nokon kjende rundt seg. Dei tek farvel på telefon, og gravferda skjer som drive-through på fem minutt.

Korleis gjekk det med oldemor Borghild? Ho budde i Kristiania medan spanskesjuka herja, men i 1920 vart ho smitta, og ho døydde frå mann og barn, 25 år gammal. Ho vart ein av 15.000 nordmenn som mista livet i epidemien, det svara til 0,6 prosent av innbyggjarane. Under den første bølgja sommaren 1918 var dødelegheita 1 prosent. På verdsbasis var dødelegheita 5 prosent, og ein reknar opptil 100 millionar døde.

Eivor Andersen Oftestad

Eivor Andersen Oftestad er forfattar, forskar ved MF vitenskapelig høyskole for teologi, religion og samfunn og fast skribent i Dag og Tid.