Lytt til artikkelen:

På langfredag, dagen før karantene og koronarestriksjonar vart innførte i Moskva, køyrde 730.000 bilar, kanskje opp mot 1,3 millionar menneske, ut av byen med kurs for datsjaene, landstadene ute på landet. Eg skjønar dei godt. Om eg hadde hatt hytte på fjellet, ville eg vore den fyrste i køen ut av byen då koronaviruset lamma Noreg i midten av mars. Det ville vore det mest rasjonelle av alt. Tatt med seg heimekontoret, lasta bilen full av ungar og mat og rigga seg til med trygg sosial distansering i ope landskap. Det hadde vore noko anna enn å støve inne midt i episenteret i Oslo.

Dei som tenkte som eg då epidemien braut ut, og som i tillegg eigde ei hytte, måtte fort snu. Det var inga bønn, men tvert om trugsmål om bot og fengsel for dei som trassa forbodet. Fyrst denne veka fekk endeleg hyttefolket reise opp til hyttene. For å halde på førestillinga om at hytteforbodet var naudsynt, seier helseministeren at det framleis er ei nasjonal tilråding å unngå fritidsreiser – men hyttekontor i staden for heimekontor kan jo neppe kallast fritidsreise. Det er å vone at det vert betre plass i byen for oss andre, vi som ikkje har hytte, men som må nytte parkar og bymark når vi vil lufte oss. I så fall er det ein lette. For sånn i attersyn var det vel ikkje noka meining i å halde heile folket i påskekarantene? Det vart ingen smitteeksplosjon, inga overbelastning på sjukehusa og inga massiv utrykking av ambulansar. Nytten av hytteforbodet, det mest omdiskuterte koronatiltaket av alle, handla aller mest om å byggje dygd og moral. For no har vi prova at vi er eit folk som stiller opp, gjer store offer, held ut og held stand. Og sist, men ikkje minst: Her i landet kan sjølv ikkje dei privilegerte snike seg unna.

Dansk kastesystem

I Danmark, der Mette Frederiksen lét sommarhusa stå opne, vart utreisa raskt skildra som eit symbol på klasseskilje. Det var eit nytt kastesystem: Dei rike reiste på påskeferie til sommarhuset, medan middelklassen var isolert i tronge leilegheiter med nettbrett og rastlause born, og arbeidarane heldt samfunnet i gang ved å jobbe i frontlinja, om dei då framleis hadde ein jobb. I land som USA vert klasseskilje i koronatida endå tydelegare. Men sånn er det altså ikkje her. Her held vi framleis på illusjonen om at alle er like. Ikkje eingong Nicolai Tangen kunne reist til hytta si i Blindleia om han hadde vore i Noreg.

Hytteproblemstillinga

Hytteproblemstillinga er ikkje ny, men like universell og gammal som pesten sjølv. Det å fly frå smitte og reise til hytta eller landstaden er ein gjengangar i historia. I Decameronen, skriven av Boccaccio etter svartedauden i Firenze, er det dei hardhjarta og dei som ikkje tek omsyn til nokon andre enn seg sjølve, som flyktar frå byen og dreg ut på landet. Men så kategorisk som Boccaccio treng ein ikkje vere. Spørsmålet kan også stillast om kven som skal få lov til å reise. Då ei etterdønning av svartedauden ramma landa rundt Austersjøen i 1710, var det ikkje berre studenten Ludvig Holberg og dei rike som flydde byen København. Det gjorde også legane. «Saa snart Pesten kom til Kjøbenhavn, saa tog Fanden ved Lægerne. Hvem der kunde, reiste bort», skriv Georg Brandes i biografien om Ludvig Holberg. Dei hadde korkje kunnskap eller mot, og såg seg ikkje forplikta til å vera i byen då farsotta kom. Av seksten legar var det fem som vart verande, og av dei berre éin som gjorde ein skikkeleg innsats, skriv Brandes. I mangel på legar var det barteskjerarane som behandla folket, og amtbarteskjeraren vart pestmeister.

Skarprettaren

Her må eg ta meg plass til ein digresjon. Dei einaste barteskjerarane stod tilbake for i vørdnad, var skarprettaren, skriv Brandes. Skarprettaren måtte ha greie på medisin og kvar beina var i kroppen, ettersom han ikkje berre dreiv med slike enkle ting som å skilje hovudet frå kroppen med eitt einskilt hogg. Den gongen var han langt meir avansert. Han måtte kunne hogge av både ei og to hender, piske, kakstryke, radbrekke og gjere liknande fryktelege operasjonar. Difor trudde folk at skarprettaren var ein pokker til kar som kunne kurere og dokterere kroppen deira. Men det var den gong og ikkje no, heldigvis. I dag er legane heltemodige og offerviljuge. Det er ikkje dei som rømmer staden, sjølv om fleire av dei har både sommarhus ved sjøen og hytte på fjellet.

Luther i pesten

Ein av dei mest interessante diskusjonane om å rømme staden eller ikkje finn vi hos Martin Luther, reformatoren frå Sachsen. Då pesten ramma Wittenberg i august 1527, var han professor ved universitetet. Studentane, og professorar med koner og born, vart bedne om å dra frå byen til tryggleik i Jena i Thüringen. Men Luther valde å bli, trass i innstendige oppmodingar både frå kollegaer og frå kurfyrsten sjølv. I eit brev skildra Luther situasjonen: «Pesten har byrja å herje her, men nokså skånsamt.» Det som uroa han mest, var ikkje pesten, men den frykta pesten førte med seg. «Men folks frykt og flukt er merkeleg. Eit slikt Satans monster har eg aldri sett tidlegare, nemleg at han splittar og øydelegg dette eineståande akademiet som han ikkje utan grunn hatar framfor alle andre akademi. (…) Eg blir her, og det er naudsynt på grunn av dette fryktmonsteret i folket.»

Frykta berre frykta

Det var ikkje smitten og døden Luther var redd for, men den frykta som gjorde at folk flykta. Frykta var overdriven, ho var djevelens verk for å stikke kjeppar i hjula på reformasjonen som var i gang, meinte han. Same haust skreiv han traktaten «Om ein kan flykte frå ein dødeleg pest». Utgangspunktet hans var at det er naturleg å vilje kome seg vekk frå liding og fare. Om det brenn i eit hus, er det riktig å rømme ut, og om tyrkarane angrip, så skal ein få med seg flest mogeleg ut av byen. Dette gjeld også om ulykker og pest skulle vere straffedommar frå Gud. Men det finst eit unnatak, og det er for dei som har ansvar i samfunnet, altså dei som har det vi i dag kallar samfunnskritiske jobbar. Prestane skal trøyste dei døyande og kan ikkje rømme frå flokken sin. Det same gjeld alle dei offentlege embeta, borgarmeister, dommarar og dei som styrer byen. Dei har plikt til å vere igjen fordi dei er innsette av Gud til å styre, verne og bevare. Rømmer ein frå dette ansvaret, kjem allslags farar, som brann, mord, opprør og alle tenkjelege katastrofar. Luther såg på åndelege og verdslege styresmakter som eit slag foreldreansvar. Alle kunne skjøne at det ikkje var riktig av foreldre å reise frå borna sine for å rømme frå pesten. Men sjølv om Luther ikkje lét seg skremme av pesten, var han ikkje naiv når det gjaldt smitte. Var ein uvørden og smitta andre, kunne ein reknast som mordar.

Eyam-offeret

Utpå hausten 1527 vart bygarden til Luther og kona Katharina nærast eit hospital. Fleire familiar fekk husrom i ulike delar av huset, og pesten vitja dei tre gonger i løpet av nokre månader. I desember var pesten over. Dei hadde halde stand, sigra over djevelen og frykta, og studentane kunne kome tilbake.

Ei anna imponerande historie handlar om den vesle byen Eyam, sørvest for Manchester. I 1666 fekk dei pestsmitte frå London via tøy som vart sendt til skreddaren i byen. Nokre kloke hovud forstod at dersom dei flykta frå byen, ville dei spreie smitten vidare. Difor fekk dei heile byen, 750 innbyggjarar, med på å lukke seg inne. Kva refleksjonar gjorde dei på det allmøtet? Korleis overvann dei frykta? Ein tredel av innbyggjarane døydde, men smitten stoppa. Eyam er ein turistattraksjon i dag, det innbyggjarane i 1666 vert heidra for offeret dei gjorde.

Korleis vektar vi døden?

Dersom vi skal lære noko av desse historiene, kan det vere å spørje kva slags frykt som styrer oss i dag. For Martin Luther handla kampen om at frykta ikkje skulle sigre. I botnen låg overtydinga om at ein ikkje skulle frykte den som kunne slå i hel lekamen, men ikkje sjela. I moderne tid er det kanskje Anders Tegnell som kjem nærast. Han lèt samfunnet gå sin gang og fryktar ikkje litt høgare dødstal. Den frykta som styrer regjeringa her heime, er å bli skulda for å vere ansvarleg for fleire dødsfall enn naudsynt. Det er i så fall eit spørsmål om kva briller ein tek på seg, kortsynte eller langsynte. Eit anna spørsmål er om offeret vi vert pålagde å gjere, som å avstå frå å reise på hytta, står i høve til det vi oppnår. Dersom offeret er langt større enn gevinsten, vil den høge moralen neppe halde særleg lenge. Til sist er spørsmålet kva slags overtyding som ligg bak den kampen vi no kjempar. Er døden framleis eit vilkår for livet? Korleis vektar vi døden som vilkår opp mot den avgrensa fridomen vi no lever under? Det er det verdt å spørje om dersom vi vil forstå koronatida.

Eivor Andersen Oftestad er forfattar, forskar ved MF vitenskapelig høyskole for teologi, religion og samfunn og fast skribent i
Dag og Tid.