Krigen i Ukraina

Sofie May Rånes

sofie@dagogtid.no

Det er ikkje så ofte ein høyrer kritiske røyster mot å sende våpen og ammunisjon til Ukraina lenger, men då avgjerda om å sende klaseammunisjon vart kjend førre veke, kom det sterk kritikk frå fleire hald. Mellom anna uttalte seniorrådgjevar i Norsk Folkehjelp, Grethe Østern, til Dagsnytt 18 at prosentdelen granatar som ikkje blir detonerte, er såpass høg at områda der denne typen ammunisjon blir brukt, «blir teppelagt med det som i praksis er miner».

Andre er usamde. I Aftenposten skreiv Torkel Brekke, professor ved OsloMet og deltidstilsett i tankesmia Civita, at Ukraina tvert om treng klaseammunisjon for å kunne halde fram med å frigjere landet på ein effektiv måte. Han argumenterer mellom anna med at områda der ein skal bruke desse våpena, alt er minelagde, og at det derfor ikkje har noko å seie for oppryddingsarbeidet.

Noreg og dåverande statsminister Jens Stoltenberg tok i 2008 initiativ til å forby klasevåpen. Over hundre land har sidan skrive under FN-konvensjonen The Convention on Cluster Munition, som forbyr all produksjon, lagring, eksport og bruk av klasebomber. Dei krigførande partane, Russland og Ukraina, har ikkje underteikna avtalen. Det har heller ikkje USA, som no har vedteke å sende klasevåpen til Ukraina.

Kva er det med desse våpena som gjer dei så kritikkverdige? Og kvifor sender USA denne typen ammunisjon?

Rammar sivile

I Store norske leksikon kan ein lese at klasevåpen eller klaseammunisjon er ein «konvensjonell ammunisjonstype som består av en beholder og mange mindre høyeksplosive sprenglegemer, såkalte småbomber. Én beholder kan inneholde flere hundre småbomber». Desse småbombene spreier seg over eit stort område og kan difor ramme sivile hardt.

Ifølgje Palle Ydstebø, oberstløytnant og hovudlærar ved Krigsskolen, har Ukraina lenge uttrykt ønske om å få klaseammunisjon. Både Russland og Ukraina har brukt denne typen våpen i krigen.

– Den første rapporten eg kjenner til om at Ukraina har brukt klaseammunisjon mot russiske styrkar, er frå tidleg i mars 2022. Russland, på si side, brukte det alt då dei intervenerte i Donetsk og Luhansk i 2014 og heilt frå byrjinga av invasjonen 24. februar i fjor.

Ydstebø legg til at russiske styrkar har skote klaseammunisjon med både røyr- og rakettartilleri og med ballistiske rakettar.

– Det er rapportert at fleire av desse har vore retta mot sivile mål.

– Kva type ammunisjon er det USA skal sende til Ukraina no?

– Dei skal sende 155 millimeter artillerigranatar av typen M864. Desse blir skotne med røyrartilleri, altså kanonar som vestlege land har sendt til Ukraina sidan våren 2022. Når det gjeld sjølve granatane, er desse oppgraderte frå 2003, for å redusere talet på blindgjengarar.

Blindgjengarar er granatar som ikkje blir detonerte når dei treffer bakken. Desse kan utgjere ein fare for både eigne soldatar og sivile i fleire år etter at kamphandlingane er over. Meir om det straks.

Effektive våpen

Noreg er eit av dei vestlege landa som har donert kanonar som kan skyte granatar på 155 millimeter. I fjor sende me mellom anna 22 artillerikanonar av typen M109. Det er ingen garanti for at artillerikanonane frå Noreg ikkje blir brukte til å skyte ut klaseammunisjon.

Granatane som USA no sender, M864, kan spreie dei 72 delladningane sine over eit område med ein radius på 50 meter, fortel Ydstebø.

– Kva kan denne typen ammunisjon ha å seie for framgangen til den ukrainske våroffensiven?

– Klaseammunisjon er særs effektiv for å kjempe mot spreidde avdelingar med både infanteri og pansra køyretøy. Dei er også effektive mot skyttargravssystem og forskansingar, og dei kan brukast mot minefelt, men då med avgrensa verknad. Dei vil derfor bli viktige i den ukrainske offensiven og kan bidra til at ukrainske styrkar kan klare å bryte gjennom dei russiske forsvarslinjene.

Store utfordringar

Og så tilbake til blindgjengarane. For sjølv om klaseartilleri er effektivt, fører det også til store utfordringar. Ifølgje Ydstebø vil våpena Ukraina no får, bidra til det enorme blindgjengarproblemet landet alt har. Sjansen for at ammunisjonen ikkje blir detonert, varierer frå null til nokre titals prosent, seier han.

– Hovudproblemet er at ei klasebombe, eller i dette tilfellet ein artillerigranat, inneheld fleire titals eller hundretals delladningar så store som ein liten brusboks. Nokre av desse vil ikkje gå av som følgje av at dei kan bli skadde når granaten blir skoten ut, dei kan lande skeivt eller i ei myr, til dømes. Er dei gamle, vil blindgjengarprosenten normalt gå opp. Det var noko av grunnen til at desse granatane, som først blei produserte i 1987, skulle oppgraderast.

– Det vert hevda at klaseammunisjonen USA skal sende til Ukraina, har ein feilrate på 14 prosent eller meir, ikkje 2,35 prosent eller mindre som Pentagon kunngjorde førre fredag. Har du kjennskap til dette? Og kva prosent er det i så fall naturleg å tenkje seg er rett?

– Eg meiner Human Rights Watch rapporterte om 14 prosent blindgjengarar då desse granatane vart brukte i Irak, men eg kjenner ikkje til andre tal. Eg er ikkje overraska over høgare blindgjengarprosent enn det som er oppgjeve, når ein tenkjer på alt som skjer med granaten under utskyting, og korleis delladningane landar. Og som nemnt: Er granatane gamle, aukar også feilprosenten.

– Kjenner du til feilprosenten på dei russiske og ukrainske klasevåpena?

– Eg har sett rapportar der det står 20 prosent, men dette er ikkje stadfesta. Både Ukraina og Russland brukar sovjetiske granatar, Russland produserer også eigen klaseammunisjon.

Langtidsverknader

– Kva kan konsekvensane av bruk av klaseammunisjon bli for sivile under og etter krigen?

– All ammunisjon som er udetonert, både frå regulær ammunisjon og frå klasevåpen, vil vere ein fare for folk og dyr etter ein krig. Difor må område gjerdast inn og så ryddast. Det er krevjande, og enkelte område kan vere så metta med blindgjengarar at dei må sperrast av i særs lang tid. I Frankrike er det framleis 1200 kvadratkilometer som er definert som raud sone etter den første verdskrigen. Der vart all infrastruktur øydelagd, og vurderinga var at det var umogleg å rydde opp.

Ydstebø fortel at dei udetonerte sprengladningane kan eksplodere ved at dyr, menneske eller køyretøy kjem borti dei. Dei kan også eldast og eksplodere av tekniske årsaker.

– Som me har sett etter sprenginga av Kakhovka-demninga, kan dei bli flytta av flaum. Andre rørsler i naturen, til dømes telehiv, kan også detonere gamle granatar.

­– Det at USA no sender klaseammunisjon, er det eit teikn på at ammunisjonslagera i Vesten byrjar å bli tomme?

­– Ikkje nødvendigvis, men eg veit ikkje om det er difor dei blir sende no. Det har lenge vore arbeidd med å auke produksjonen av artillerigranatar i USA og Europa, så mangel på annan artilleriammunisjon kan ha verka inn på avgjerda. Ukraina har jo bede om klaseammunisjon til artilleriet lenge, og USA har store mengder M864-artillerigranatar som dei kan sende. Så det kan også kome av at dei politiske prosessane i USA har kome fram til at dei kan sende desse våpena.

– Vil du påstå at klaseammunisjon er eit nødvendig vonde?

– Ukraina vil bruke dei våpena dei kan for å vinne krigen, og så ta oppryddinga etterpå. Dei kan ikkje rydde før dei har teke tilbake tapt territorium.