Klima

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Grønn vekst for framtida heiter eit nytt notat som alle opposisjonspartia på Stortinget utanom Raudt har fått laga i regi av tankesmia Agenda. Det er nokså langt vekk frå det Jens Stoltenberg stod for. Han har neppe godt av å lese notatet, for her er det stat opp og ned på kvar side. Den aktive næringspolitikken og subsidiane er attende. Det vi skal leva av i framtida, er eit subsidiert klimaskifte.

Stoltenberg var ein annan stad. «Oljen vår vil vare 50–100 år til, og jeg mener vi derfor kan si veldig lite om hva vi skal leve av da. Du kan spekulere og resonnere, men de menneskene som sier noe om dette i dag, de bør du egentlig ikke stole på. De får godt betalt for mye sludder», fortalde den dåverande statsministeren til ei gruppe studentar ved NTNU i 2012.

«Hadde noen sagt i 1990 at Televerket skulle bli noe av det mest profittgenererende vi kunne få i dette landet, ville de blitt sett på som idioter», sa han vidare. Og: «Jeg sier altså at jeg ikke vet hva vi skal leve av, men det er beroligende – ikke bli urolig.»

Barth Eide angrar

Det Stoltenberg ikkje visste, veit Espen Barth Eide, som har stått i spissen for arbeidet. Alt det andre avsnittet syner at venstresida på Stortinget har funne vegen: «Notatet tar til orde for en retningsgivende og bærekraftig nærings- og industripolitikk som støtter opp om tydelige klima- og miljømål, og som sikrer rettferdig omstilling, fordeling av gevinster, bærekraftig velferd og arbeidsplasser i hele landet.»

Gruppa gjer det klart frå starten at målet er å halvera utsleppa i Noreg innan elleve år: «Men det haster å gjøre norsk økonomi enda mer klima- og miljøvennlig. Som FNs klimapanel advarte om i 2018, har vi 11 år på oss til å halvere verdens utslipp av klimagasser.» Det svarar til dei samla utsleppa fra olje- og gassnæringa, heile industrien og landbruket. Altså det vi lever av og et. Det lyt vi seia er eit ambisiøst mål på elleve år.

Ja til distrikta

Men kva kan vi lesa alt på side 3 om eit av problema med norsk klimapolitikk i dag? «Økende sentralisering, manglende grønn omstilling som delvis kommer av en konserverende næringspolitikk, og behovet for rettferdig omstilling er blant forholdene som gjør det nødvendig med en ny retningsgivende næringspolitikk i dag.»

Er det eitt klimatiltak som verkeleg ville verka, så er det sentralisering. Sverige har langt på veg avvikla distrikta. 90 prosent av folkesetnaden bur i Stockholm og sørover. Sverige har ti millionar innbyggjarar og slepper nesten på grammet ut like mykje klimagassar som Noreg. I Sverige ligg det ikkje store aluminiumsfabrikkar langt ute på landsbygda, i Sverige held dei seg ikkje med eit nordleg landbruk, i Sverige bur nesten alle i store byar. Det igjen fører til at svenskane nyttar mykje mindre energi på å forflytta seg og mykje mindre kraft til oppvarming.

Bort med det gamle

Ein kan meina mykje om sentralisering. Det er likevel ikkje til å koma bort frå at om nordmenn flytta til byar og lét landsbygda gro att, ville det vore eit særs klimavenleg tiltak. Men nei: «En nærings- og industripolitikk for framtida må gi rettferdig fordeling, og jobber og gode liv i hele landet.» Der rauk altså det største klimatiltaket Noreg kunne ha gjennomført. Oppdrettslaks skal framleis fraktast frå Troms til Torino. Espen Barth Eide tek dessutan eit oppgjer med Stoltenberg-regjeringane han sat i:

«For å oppnå en grønn og rettferdig omstilling må vi føre en aktiv og retningsgivende nærings- og industripolitikk. Vi må ta et endelig farvel med dagens næringspolitikk: idéen om at en passiv, tilretteleggende eller næringsnøytral tilnærming vil gi oss næringsstrukturen som er nødvendig for framtida.»

Om Stoltenberg var paven, er no både Ap, SV og Sp lutheranarar. Påboda er mange, og dei vert klart formulerte: «Det norske samfunnet skal ikke ha utslipp fra fossile energikilder i 2050.» Og det skal vi få til gjennom ei massiv subsidiering som då vert henta frå oljenæringa før dei får lagt henne ned.

Aktiv teknologi

Ein standardteori i økonomifaget er at verksemder tek i bruk lønsam teknologi så raskt som råd er. Det gjekk berre månader etter at den fyrste elektriske symaskina kom til Noreg, før alle tekstil-, konfeksjons- og skoverksemder hadde teke teknologien i bruk. Slikt noko trur ikkje venstresida i norsk politikk på lenger: «Det skal iverksettes offentlige programmer for teknologioverføringer fra petroleumsnæringen til andre, nye næringer med et langsiktig perspektiv.» Diverre kjem ikkje utvalet med eit einaste døme på teknologi i oljenæringa som kunne ha vore brukt på fastlandet, men ikkje er teken i bruk. At dei ikkje kjem med slike døme, handlar kan henda om at det ikkje finst slike døme.

Noreg har eit av verdas enklaste skattesystem, som år etter år vert rost av OECD. Det er arven etter Jens Stoltenberg og Gro Harlem Brundtland. Gro fekk gjennomført eit tilnærma flatt skattesystem i 1992. Jens, på si side, kom året før som statssekretær med ideen om ei CO2-avgift. I 2007 kunne Jens fortelja at utan avgifta hadde dei norske utsleppa vore ti millionar tonn høgre enn dei var. I dag ligg nivået truleg på 15 millionar under det det elles hadde vore utan denne avgifta. Det flate skattesystemet førte til at Noreg i ti år etter hadde mykje høgre vekst både i økonomien og i produktiviteten enn grannelanda. Det igjen førte til at Noreg no er mellom dei landa i verda som har veikast CO2-avtrykk i verdiskapinga, noko Noreg har fått mykje ros for av eit FN-utval.

Best på mest

Noreg er i dag best i Norden til å skapa verdiar med veikt CO2-avtrykk, og berre eitt land er betre enn vi i heile verda, nemleg Sveits. Ein andreplass lyt vi seia er litt imponerande, sett i lys av at vi har ei stor oljenæring. CO2-avgifta verkar. Sidan ho vart innført, har utsleppa per krone i verdiskaping gått ned med ein tredjedel målt i faste prisar. Og det utan den aktive næringspolitikken som utvalet no vil ha.

I staden skal vi få eit mykje meir komplisert skattesystem som mellom anna skal hindra sentralisering, som visstnok er klimauvenleg: «Skatte- og avgifts­politikk som har som intensjon å bidra til klimakutt for enkeltpersoner, må være progressiv og kompensere for ulempene av store avstander, slik at skatte- og avgiftspolitikken er sosialt og geografisk utjevnende.» Sagt på ein annan måte: Dei som ikkje flyttar på seg, skal få lægre skattar enn dei som gjer det.

Gro tok feil

Dei har enkelt og greitt inga tru på den politikken som Gro og Jens innførte, og som innebar at staten trekte seg attende og lét skatte- og avgiftssystemet nøytralt straffa høg bruk av fossilt brennstoff: «En tilretteleggende næringspolitikk, der statens rolle er å stå i bakgrunnen og rette opp markedsfeil, og ellers overlater hovedansvaret til de private å løse samfunnsutfordringene våre, er en feilslått og utdatert tilnærming, sett i lys av hva vi i dag vet om innovasjon, og offentlig sektors rolle som entreprenør.»

Korleis dei veit at dette er feilslått, sett i lys av den store nedgangen i CO2-bruk og den høge veksten i norsk økonomi utan auka utslepp, får vi diverre ikkje vita. Det vi derimot veit, er at den aktive statlege næringspolitikken med subsidiering av jarnverk, bønder og industri særleg i 1960- og 1970-åra, førte til mykje høgre utslepp enn vi elles ville hatt. Ei av dei næringane som har hatt lægst utsleppsnedgang per produsert eining, er landbruket. Det er mange gode grunnar til at bøndene er unnatekne CO2-avgift, som Senterpartiet krev, men det er ikkje god klimapolitikk. Det er heller ikkje subsidiane dei får. Men norsk landbruks­politikk er eit typisk døme på aktiv næringspolitikk.

Meir pengar til risiko

Noreg er ein rik nasjon. Vi har mellom anna bygd opp to store kapitalfond: Folketrygdefondet nasjonalt og Oljefondet internasjonalt. Mandatet deira har vore å investera breitt og så trygt som råd er. Båe fonda har vore ein stor suksess. Ein slik politikk har utvalet heller ikkje mykje sans for: «Staten må ta mer risiko. Offentlig tålmodig kapital skal ikke konkurrere med privat kapital, men bidra til teknologiutvikling som ikke vil finansieres av markedet, som har potensial for å gi verdiskaping og bærekraftig produksjon i Norge i framtida.»

Igjen manglar døma som viser at dette er rett politikk. Vi får ikkje døme på teknologi som vi kunne ha fått, men ikkje har. Det er sjølvsagt vanskeleg å koma med døme på teknologi som ikkje finst. Men det finst nok av døme på at forsøk på å subsidiera fram teknologi ikkje verkar. Vi kan til dømes nemna «månelandinga» på Mongstad, som kosta over ti milliardar, og som vi trygt kan rekna med at Jens angrar på den dag i dag.

Produktivitet?

Det er òg uklart om utvalet heilt forstår produktivitet. Det er enkelt sagt at vi bruker stadig mindre arbeidskraft på produksjon av noko. Noreg har i dag bygd opp store fjernvarmeanlegg som effektivt brenn avfall. Eit godt døme er plast, som er fylt av energi, sidan det er laga av olje. Plast får ned matsvinn og inneheld mykje energi. No hopar det seg opp store mengder plast i Noreg og i Europa av di Kina ikkje lenger vil taka mot europeisk plast. Lagra vert store av di Noreg har forplikta seg til å resirkulera plast, som i grunnen ikkje er ein så god idé, sidan nesten halvparten av energien forsvinn i prosessen.

Hadde vi staden brent denne plasten i dei store forbrenningsanlegga vi har, ville all energien kome til nytte i oppvarming. Når desse anlegga ikkje får plast nok, erstattar dei plasten med olje for å få høg nok temperatur. Brenning av plast er særs kapitalintensivt og krev lite arbeidskraft. Der er ikkje utvalet: «Ifølge enkelte beregninger gir eksempelvis avfallshåndtering 0,1 jobber per 1000 tonn, mens resirkuleringsprosesser gir 2 jobber per 1000 tonn.» To arbeidsplassar per tonn vil seia mykje høgre avfallsavgifter, mykje meir olje i fjernvarmeanlegga og mykje lægre produktivitet.

Mange ord

Det vi kan henta ut av utvalet, er at Noreg skal gå gjennom ei stor endring i skattesystemet, at vi skal bruka mykje meir pengar, ha meir arbeidskraft inn i avfall og taka mykje høgre risiko.

Diverre finst det ikkje eit einaste reelt kostnadsoverslag i rapporten. Han er heller ikkje særleg spesifikk på døme. Men det vi utvitydig kan slå fast, er at Kåre, Jens og Gro ikkje skal resirkulerast.