Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

At det har gått elleve år sidan sist bergenskunstnaren var ute med bok, heng ikkje berre saman med filmarbeid og internasjonal lansering av antikrigsfilmen Gazas tårer. At sambuaren hennar, Terje Kristiansen, fekk ulækjeleg beinmargskreft, har endra liva deira fullstendig og mellom anna sett i gang ein skriveprosess i Løkkeberg som ho lenge køyrde seg fast i, men som med god redaktørhjelp resulterte i litterær forløysing.

Ho skildrar sjølv bakgrunnen for romanen som «tydeleg autentisk», det har vore nødvendig for henne å skrive om den situasjonen pårørande kjem i når ektefellen har fått ein dødsdom. Boka har ei dobbel rørsle – mot døden på den eine sida, og mot at ei ny bok blir fødd på den andre. For denne romanen har eit klart metaperspektiv, som ikkje minst kjem fram ved at hovudpersonen, Alice, skriv på ein roman med tittelen Frokost på stupet. Ho lever saman med ein ulækjeleg kreftsjuk mann, Adam, og sjukdommen hans styrer tilværet deira i aukande grad.

Livserfaringar

– Kva har du gjort for at historia ikkje skulle bli for privat?

– Du gjer erfaringar i livet som blir så altoppslukande at du må finne eit språk og ein kunstnarleg kanal som gjer at stoffet ikkje berre viser til den private delen av deg. Det er tale om å skape eit univers kring ei kjensle, så det blir autentisk, men ikkje privat. Og då vil oftast, som i dette tilfellet, både dialogar og hendingar vere oppdikta.

Samtidig refererer ho til oppvekst i Bergen med element av gjenkjenning og som har skjedd. Det handlar om Alice som 15 år gammal dotter. Mora sender henne for å hente diakonen som skal klippe og barbere den alvorleg sjuke far hennar. Men ho veit ikkje at han også har med seg ei dødbringande sprøyte, som skal gjere slutt på livet og lidingane hans.

– Boka handlar mykje om korleis ting kan bli endra på eit sekund når du får ei alvorleg melding. Du endrar deg, folk rundt deg endrar seg, verda endrar seg og fortid blandar seg med notid. Traume du kanskje har fortrengt eller ikkje har arbeidd deg gjennom, slår inn på eit slikt vis at den vaksne Alice ikkje lenger kan vite om det er far hennar eller ektemannen det handlar om. Det blir eit møte med dei døde, og dei døde lever jo, seier forfattaren.

Ein av dei mest kjende Løkkeberg-filmane er Løperjenten frå 1981, og i saka med dødshjelpa til faren blei ho sjølv ei «løperjente». Ho fortel at denne episoden aldri blei omsnakka i familien. For henne gav dette ei dobbel oppleving av skyld og sorg.

Å leggje eit liv brakk

– Boka di er også ei historie om kjærleik som må finne nye former og nye uttrykk?

– Ja, og det synest eg har vore svært interessant. Har du ein god partnar og er glad i han, kan du få mange overraskingar som viser kor rik kjærleiken er og kor mykje han byr på. Kjærleiken er det vågestykket dei fleste ikkje torer. I staden jagar dei etter lykka, men det er ikkje der du finn dei store kjenslene.

Mannens sjukdom har fått Vibeke Løkkeberg til å tenkje over kva det tradisjonelt inneber å bli enkje eller vere kona til den sjuke mannen, frå enkjebrenning i India til den sosiale utraderinga av kvinner som er blitt aleine i vår eigen kultur. Dette er eit tema ho ser for seg at ho vil ta opp i ei seinare bok.

– Søkjelyset i romanen, og i livet, er på den sjuke. Slik må det vere. Men dette er også ei historie om korleis nære pårørande opplever livstruande sjukdom. Det er nesten så det ligg i korta at du skal avslutte livet saman med mannen du er glad i. Det er ikkje meir å sjå fram til. Når eg møter folk, spør dei korleis det går med mannen min. Ingen spør korleis eg greier meg oppe i alt dette vonde. Skal eg leggje heile livet mitt brakk og berre sjå hans veg? I boka kjem dette til uttrykk mellom anna ved at Adam reinskar heile rommet til Alice, det finst ikkje lenger spor av henne der. Rydding blir hans mantra, han må få kontroll over alt rotet og få gjort alt som skal gjerast innan han døyr. Boka seier mykje om mekanismar som eg trur ligg i den genetiske arven vår og kan bli utløyste av fatale situasjonar.

– Dermed blir dette også ei historie om å leve utan heilt å kunne leve, for den pårørande. Kva gjer eit slikt liv med to menneske som er glade i kvarandre?

– Mi løysing er å ta éin dag om gongen. Du får eit eige liv, som har sitt heilt nye vilkår, der du stundom lever på sida av sorga, somme tider midt i henne. Med tanke på kor mange som har kreft i dag, er det underleg kor lite det blir snakka om dette i psykologiske termar, det er den kliniske talen som rår.

To som døyr saman

– Medisinane blir stadig betre. Men kva er verdien av livsforlengjande behandling dersom ho tek alt pasienten har av ressursar og overskot og reduserer livet til rein overleving?

– Det veit eg ikkje, sidan det ikkje er eg som er råka. Men det betyr svært mykje for meg, og for born og barneborn, at han kan leve så lenge det går. Det er jo så mykje å forlate. Du vil leve, det er sjølve livets styrke. Forskinga gjer ein stor jobb for å forlengje livet til døyande pasientar, og då er det opp til dei næraste pårørande og omgivnadene å gjere den tida så verdfull som råd. Eg ville aldri gått glipp av det eg no går gjennom, for ein vil jo gjerne utvikle seg som menneske, kjærleikskapasiteten, evna til å forstå. Det føler eg at eg har vakse på.

– Alice i romanen seier at det ho skriv, er ein kjærleiksroman. Er det det du òg har skrive?

– Absolutt. Men i ei slik bok ligg òg drifta etter å seie noko også om kva som er kritisk for henne i den situasjonen, til dømes når han overkøyrer henne fullstendig. Rydding, trening, springing, maling – alt skal vere gjort før han døyr.

– I boka skriv du: «Å nevne ordet følelser var bannlyst.» Kva ligg i det?

– Det blir for mykje for pasienten. Du kan ikkje krevje det av ein person som står i den kampen. Du kan ikkje konfrontere han med spørsmål som «Elskar du meg?», «Er du verkeleg glad i meg?». Den pårørande kan bli usikker, men må tru på at dette ligg i forholdet, sjølv om medisineringa kan gi uventa utslag. Ein kan ikkje søkke ned i det ein kunne før og sjå den andre djupt inn i augo. Vi blir på eit vis to einsame personar på kvar vår planet, med uventa møte innimellom, og gode samtalar. Forholdet ligg så å seie i samtalen. Framfor å sjå han døy, vil eg heller bli einsam saman med han.

– Er det på eit vis to som døyr saman?

– Ja, det synest eg.

Dei finaste augeblikka

– Er det slik at når den snarlege døden er viss, kjem tomheita inn og tek stadig større plass?

– Eg har vore gjennom store, mørke steppelandskap. Men tomheita får aldri sleppe inn hos meg, eg trur eg aldri har kjent meg tom. Så har eg ei kunstnarleg evne til å sjå situasjonar og moglegheiter og gjere det til heile livet. Etter eit stort tap skal ein ta eit nytt steg ut i noko. Livet er der, verda er der, menneska er der. Det gjeld å finne det. Du skal også greie å leve med sorg.

– Alice seier: «Kunsten er løgnen som forteller sannheten.» Då er det vel tale om ei anna sanning, ei kunstnarleg sanning?

– Riktig. Ein må lyge for å fortelje sanninga, for som regel gjer sanninga berre inntrykk nok til ein avisreportasje eller to. Vi må finne eit anna språk, og då er det ikkje alltid nok å halde seg til sanninga. Eg har nytta livet mitt i film og romanar, men eg har loge meg til det ut frå eit ønske om å skape kunst.

– Korleis har «den virkelige Adam», som du har dedisert boka til, reagert på henne?

– Det har vore ei svært viktig bok for han. Han har vore med heile tida, nett slik han har vore med i alle filmmanuskripta mine og alt eg har gjort. Vi har hatt mange diskusjonar, og av og til nokre strykingar. Det er slik vi har levd livet vårt, gjennom seks spelefilmar og seks romanar.

– Dei finaste augeblikka i livet mitt er når eg har skrive, ikkje når eg har laga film.