Håvard Rem

post@rem.no

Me tenkjer gjerne på innovasjon og tradisjon som motpolar i eit samfunn: Er det mykje av det eine, er det tilsvarande lite av det andre. Eit samfunn er anten i hovudsak innovativt eller tradisjonelt, tenkjer mange. Men Japan passar så dårleg inn i ein slik modell at kan henda modellen er dårleg. For her i landet er innovasjonsgraden høg og synleg, som seglet på eit skip eller krona på eit tre. Men tradisjonane er ikkje mindre sterke. Dei er som kjølen og røtene som ber seglet og trekrona.

Individ

Noko liknande gjeld i Japan for tilhøvet mellom samfunn og individ. Det er annleis enn i Vest-Europa. Me deler gjerne land og kulturar inn etter kor kollektivistiske eller individualistiske dei er, men i Japan verkar den motsetnaden like kunstig og konstruert som motsetnaden mellom innovasjon og tradisjon. Jau, japanarar flest har ei djup og rotfesta kjensle av å høyra til eit kollektiv, men samstundes ter dei seg meir individualistisk enn me er vande med at folk gjer i Vesten.

Nei, ikkje på alle område og ikkje i utsjånaden. Unge japanarar kler seg i dag meir vestleg enn unge i Vesten. Menn går i mørk dress, kvinner i mørk drakt. Kleda er som ei uniform. Japanarane er framleis eit krigarfolk. Millionar av forretningsfolk er soldatar i ein økonomisk krig med omverda, ein krig ein må vinna for å overleva.

Men å uttrykkja individualiteten med utsjånaden, med tatoveringar, piercingar og grønt hår, overlèt dei til unge vesteuropearar. I Tokyo møtte eg to unge vonbrotne kvinner frå Noreg som hadde tinga rom på eit hotell med eige spa, men i spaet var dei ikkje velkomne av di dei hadde tatovert seg overalt.

Et med ein framand

Japanarane syner seg som individualistar på anna vis. Aldri har eg vitja storbyar der så mange går ut åleine. Det gjeld kvinnene òg. Det kjem av tryggleik, ikkje berre når det gjeld kriminalitet, men òg kultur og tilhøyrsle. Dei er trygge på det nasjonale fellesskapet dei er ein del av. Kafeane og barane er innretta på at mange av gjestene kjem åleine. Difor er det etter måten færre bord i lokalet og heller fleire krakkar attmed vindauge og vegger.

Mest uvant er det å sjå alle japanarane som går ut åleine for å eta. Dei et ute heile tida av di dei ikkje har tid eller plass til å eta heime, og eit måltid i einsemd vert eit pustehol i ein travel kvardag – eller eit høve til å verta kjend med ein framand. Såleis er restaurantane ikkje berre innreidde med bord for gjester som kjem to eller ti, men òg med lange bardiskar til alle som kjem åleine, bardiskar som på motsett side er arbeidsbenken til kokkane. Å sjå samhandlinga mellom dei og dei mange einslege restaurantgjestene forsterkar inntrykket av at japanarane er eit folk, ja, nær sagt ein familie.

Familie

Fyrste gong eg merka meg det djupe fellesskapet, i førre tusenår, sat eg i baksetet i ein taxi heilt sør i landet, i hamnebyen Shimonosheki. I framseta sat representantar for to ytterpunkt i det japanske samfunnet: ein aldrande lokal taxisjåfør som ikkje kunne eit ord engelsk, og kulturredaktøren i den største morgonavisa i landet, Asahi Shimbun, sjølvsagt frå Tokyo. Kva hadde dei å seia kvarandre?

Det veit eg ikkje, for eg kan ikkje japansk, men det som sette i gang undringa, var ein samtale eg ikkje skjøna eitt ord av. Det var måten dei prata saman på. Dei hadde aldri sett kvarandre før og skulle neppe sjåast sidan, dei tilhøyrde høgst ulike delar av landet, geografisk, økonomisk, sosialt – distrikt og sentrum, arbeidarklasse og meiningselite – men straks sjåføren hadde nikka stadfestande til hotelladressa, sette dei i gang, nei, heldt dei fram med ein lang og lågmælt samtale som byrja ein gong for lenge sidan – som om dei var nære slektningar eller gamle vener som ikkje hadde sett kvarandre på eit bel.

Røykjereglar

Det særeigne tilhøvet mellom ein sterk kollektivisme og ein sterk individualisme syner seg i Japan i reguleringa av sigarett­røykinga. Dei japanske røykjereglane er langt strengare enn heime. Men dei er samstundes langt meir liberale.

Røyking i det offentlege rommet er i prinsippet og i praksis forbode. Du kan ikkje som i Noreg ta deg ein sigarett på ein utandørs kafé, og heller ikkje på gata eller fortauet. Japanarane har gått endå lenger enn vi i å verna ikkjerøykjarar mot røyk. Shibuya, sentrum i Utelivs-Tokyo, eit av dei travlaste urbane områda i verda, er røykfritt, sett bort frå ein utandørs paviljong der røykjarane står tett i tett bak ein glasvegg, helvta med elektriske sigarettar, helvta med vanlege. Like sjeldsynt som det er å sjå fotgjengarar gå på raudt ljos, er det å sjå einkvan som snik seg til ein røyk utanfor markert område – til det er det for mykje folk.

Rett nok har Noreg og Japan om lag same flatemål, og rett nok er store delar av båe landa ikkje eigna for busetjing, men skilnaden i folketal er enorm: Er det ti som kryssar ei gate i Noreg, er dei 250 som gjer det i Japan. Er me fire menneske som forlèt toget på ein stasjon heime, er dei 100 som går av her.

Lufta er fri for alle, har vore haldninga i friluftslivslandet Noreg, der framlegg om røykjerestriksjonar i det offentlege rommet, som busshaldeplassar og fortau, har møtt motstand. I Japan vert slike framlegg godtekne – der er dei ikkje fem, men 127 millionar som skal dela på det same offentlege rommet. Dei er meir vande med å te seg disiplinert i fellesrommet og tek meir omsyn til fellesskapet enn me gjer.

Tante Sofie

Men samstundes tek dei òg meir omsyn til individet. Når eit område vert definert som røykfritt, vert det oppretta eit røykjerom i området. Der du kan forventa å finna eit offentleg toalett, kan du òg forventa å finna eit røykjerom. I den røykfrie skyskraparen, der du vitjar restauranten i tolvte etasje, finn du eit futuristisk designa røykjerom. Når du sjekkar inn på eit moderne, røykfritt hotell, er du garantert å finna eit røykjerom, gjerne som ein del av loungeområda i andre etasje. På perrongen til snøggtoget er det røykjeforbod, men gjerne òg eit glasrom for røykjarar, og om bord i det røykfrie toget er det røykjerom i annakvar vogn. Det desse romma har sams, er at dei er elegante og reinslege – dei ser ut som om dei har vunne ein designpris, og ventilasjonssystemet syter for frisk luft.

Like utenkjeleg som at det skulle vera eit røykjerom i Oslo lufthamn på Gardermoen, like utenkjeleg er det at det i Japan ikkje finst eit røykjerom innan rekkjevidd.

For å skjøna denne skilnaden på Noreg og Japan held det ikkje at me berre ser på omsynet til individet. Skilnaden syner seg òg i omsynet til fellesskapet som gjer at område vert røykfrie. Medan japanske røykjeforbod har eitt einaste siktemål, å verna fellesområde mot røyk, har norske røykjeforbod andre siktemål òg, ikkje minst eit oppdragande og moralsk mål: Minst like viktig som å skjerma ikkjerøykjarar mot røyk er det å straffa røykjarane. Å gje dei ein stad å røykja i lufthamna, hotellet eller toget, ville vera som å løna dei for skadeleg verksemd.

Om dei japanske røykjereglane er utforma av politimeister Bastian, er dei norske utforma av tante Sofie.

Kvinnesigaretten

Talet på røykjarar i Japan har gått ned dei siste 20 åra, men ikkje så mykje som i Noreg – framleis er talet høgt. Eit kjenneteikn ved røykjemønsteret i Japan er den store skilnaden på menn og kvinner. Tre av ti japanske menn røykjer dagleg, mot berre éi av ti kvinner. Det kjem ikkje av at fleire kvinner har slutta, men av at dei aldri har byrja. I det kjønnskonservative Japan var det lenge ikkje sosialt akseptert at kvinner røykte, anna enn prostituerte og bohemar. Fram til privatiseringa av den japanske tobakksindustrien i 1985 var det òg semje om ikkje å nytta kvinner i tobakksreklame. Kvinner laut bera på og ta hand om born og var såleis forventa å leva røykfritt.

Forbodet var borte då eg vitja Japan fyrste gong for 20 år sidan. Då var ein av dei synlegaste reklamekampanjane i gatebiletet i Tokyo amerikanske Philip Morris, som nytta millionar på å introdusera ein ny type tynn og slank sigarett for kvinner – Virginia Slims. Kampanjen var vellukka. Fleire kvinner byrja å røykja, og framleis røykjer dei slanke sigarettar. Det gjer no unge og urbane menn òg.

Slagordet på kvar einaste plakat den gongen var Be you, «Ver deg sjølv», i tråd med den lett feministiske bodskapen då Virginia Slims vart introdusert i USA i 1968 som kvinnefrigjeringssigaretten. Men kvifor var det japanske slagordet på eit vestleg språk – engelsk?

Vestleg og fri

Kvinnene i hovudmålgruppa til kampanjen var fødde etter den andre verdskrigen, som den fyrste generasjonen av japanske storbykvinner som skamma seg om dei ikkje skjøna det nye verdsspråket. Men slagordet i turkise bokstavar hadde ein meir spesifikk bodskap enn berre «Ver internasjonal» eller «Ver verdsvand». Såg ein slagordet i samband med biletet på plakaten, vart bodskapen «Ver vestleg». For ikkje berre var slagordet på eit vestleg språk, men fotografiet synte eit vestleg kvinneandlet.

Men korleis kunne ei japansk kvinne «vera seg sjølv» ved å vera vestleg? Var ikkje det eit paradoks? Spørsmålet vart nok stilt av dei som kvalitetssikra ein så dyr kampanje. Svaret kan ha vore: «Å vera seg sjølv» vil seia at ein ikkje er bunden av tradisjonar og konvensjonar, slik den japanske kvinna har vore, ja, slik kvinner i store delar av verda er – til dømes at dei ikkje røykjer av di dei er kvinner. Den kvinna i verdshistoria som har kome nærast å vera seg sjølv, fri for konvensjonar, er den vestlege kvinna, og difor er det naturleg at den vestlege kvinna er symbolet for ein kampanje med slagordet Be you.

Yuki Ogura

I dag høyrer Be you-plakatane til førre tusenår. Ikkje berre er all tobakksreklame borte frå gatebiletet i Japan. Borte er òg dei vestlege kvinneandleta frå anna reklame. Dei innfødde andleta har visst vorte gode nok.

Japanarane er meistrar i å handplukka element frå framande kulturar, men dei er like flinke til å henta fram att tradisjonar med djupe røter i øyriket. I Nasjonalmuseet for moderne kunst i Tokyo er det deprimerande å sjå korleis det lette, eteriske uttrykket i japansk kunst for 100 år sidan vart øydelagt av vestleg påverknad og meiningslause etterlikningar av kubisme og surrealisme, før ein kvinneleg kunstnar som Yuki Ogura (1895–2000), i eit meisterverk som Badande kvinner (1938), fann attende til teknikk, koloritt og uttrykk frå dei japanske tresnitta som i si tid hadde påverka Vincent van Gogh og dimed vestleg biletkunst.