«Grunnlovsfaderen» er
grav­­lagd på Gamle­byen gravlund i Oslo. Der ligg han i lag med den andre kona si, Elisabeth Severine. På gravsteinen hennar står det skrive at ho rett og slett var «Enke efter Høiesteretsjustitiarius». På papiret er det sjølvsagt korrekt: 18. desember 1827 gjorde kongen i Stockholm kjent at «Stiftamtmand over Bergens stift og amtmand over Søndre Bergenhus amt, generalprokurør Christian Magnus Falsen udnævnes til justitiarius i Høiesteret».

Men Falsen sette ingen spor etter seg i det embetet: Føre 12. juni 1828 hadde den nye justitiariusen, den andre i rekkja, fungert einast i kort tid før han gjekk ned for teljing; han fekk slag, oppkast, fall om. Ved kongeleg resolusjon dagsett tolv dagar seinare fekk han løyve til å vitja det svenske kurbadet Loka Brunn – tidlegare ein rasteplass for pilegrimar på veg til Nidaros. Dit fór han attende to år seinare òg, men han makta ikkje henta seg inn og koma til hektene. Og han kom heller ikkje attende til Høgsterett før han døydde 47 år gamal i 1830.

Kor mange landsmenn i samtida kjenner eigentleg til Falsen i det heile? Eg er nyfiken, eg får meiningsmålingsbyrået InFact til å spørja eit representativt utval av nordmenn (1034 kvinner og menn) over 18 år om dei har «høyrt om politikaren og statsmannen Christian Magnus Falsen, som vart fødd i 1782 og døydde i 1830».

Til saman svarer 42,2 prosent «ja» på spørsmålet. Men ja-prosenten varierer monaleg mellom aldersgruppene. Hjå dei eldste, dei over 65 år, kjenner 70 prosent til Falsen. I aldersgruppa 18–29 år er det berre 21,9 prosent som svarer at dei har høyrt om han.

Men kva var Falsen mest kjend som? Eg får stilt eit oppfylgingsspørsmål om nett det til dei 437 personane som hevdar å vita at han har eksistert. No er svaralternativa anten eidsvollsmann, høgsterettsjustitiarius eller stortingsmann. Om lag 20 prosent svarer «veit ikkje» likevel. Brorparten – 65,5 prosent – minnest eidsvollsmannen Falsen. 10,6 prosent svarer «stortingsmann». Og berre (eller så mange som) 3,1 prosent vel svaralternativet «høgsterettsjustitiarius». Statistisk sett er det sistnemnde prosenttalet neppe signifikant ulikt null, for å seia det som det er.

I Høgsterett er det omvendt, sjølvsagt. Og der vert eg møtt i personalinngangen av høgsterettsdomar Borgar Høgetveit Berg. Vi så å seia saumfer den for lengst freda bygningen i italiensk nyrenessansestil frå 1903 i lag. Korridorane er lange og tronge. Samstundes er det høgt under taket.

På marmorveggen over hovudtrappa her inne står det elegant skrive Med lov skal landet vårt byggjast og ikkje med ulov øydast. Dette sitatet frå Frostatingslova (jamsides eit frå Gulatingslova) er underleg nok det einaste innslaget av synleg nynorsk i høgsterettsbygningen; i målvegen er Høgsterett den synbert minst norske av dei tre statsmaktene.

Eg spør om Falsen framleis er relevant på noko juridisk vis. Berg meiner at grunnlovstolkingane til Falsen er det – i minsto i nokon mon. Kort tid etter riksmøtet på Eidsvoll tolka Falsen nær sagt sjølvskriven skrift – i skriftleg samtale med seg sjølv: Nyårsbelet 1818 gav han i Bergen ut boka Norges Grundlov, gjennemgaaet i Spørgsmaal og Svar.

Alt i alt svarer han på femti spørsmål; publikasjonen kom til og vart finansiert etter ein «Subskripsjonsinnbydelse». I 1825 kom han med ei ny utgåve, i Kristiania. Då var tittelen utvida: No var det tale om ei konstitusjonell katekisme: Constitutionens Katechismus eller den Norske Grundlov, saaledes som den blev given den 17. Mai 1814 og nærmere bestemt 4de Nov. 1814, fremsat i Spørgsmaal og Svar. Eit tredje opplag kom i 1829, denne gongen i Trondheim.

Berg seier at svara til Falsen på eigne spørsmål tvillaust er det dei kallar for rettskjelde, men at dei audsynt har størst vekt når det er tale om grunnlovsparagrafar som framleis har same ordlyden som for drygt 200 år sidan. Og talet på slike paragrafar er i dag berre vel 15, sidan Stortinget har endra Grunnlova med ujamne mellomrom i samklang med tidsånda og skiftande kvalifiserte fleirtalsmeiningar.

Den offisielle soga om justitiarius Falsen er bokstaveleg tala eit syrgjeleg kapittel. I den fyrste høgsterettssoga, skriven til hundreårsjubileet i 1915, har vedlegg XIX i band 1 tittelen «Justitiarius Falsens sykehistorie». Ho skriv seg frå august 1829.

Det er ei nokså trøysteslaus forteljing om ein sakte, men sikker samanbrot frå og med 1814: giktfeber, hoftegikt, svimring/ørske, rygg- og nyreproblem, brystkrampar, krampetrekningar i andletet, oppkast. Eg les òg at han vart sterkt årelaten etter det som vart den siste arbeidsdagen hans i Høgsterett.

Høgsterettsdomar Berg seier det nok var som tingmann at Falsen til sist sette sitt stempel på Høgsterett. Alt 15. februar 1821 kom han med framlegg på Stortinget om opne voteringar i den øvste domstolen: Votuma til høgsterettsdomarane burde i hovudregelen vera offentleg kjende, ikkje løynde for ålmenta.

Falsen meinte dette sa seg sjølv, og skreiv at «I en repræsentativ Stat er intet Middel virksommere til at sikre enhver offentlig Autoritet Tillid og Agtelse enn Offentlighed...». Falsen viste mellom anna til at tingingane i den lovgjevande forsamlinga vart haldne for opne dører. Men det varte og rakk fram til 1863 før offentlege voteringar i Høgsterett vart lovfeste og dimed røynlege.

Dei to rettssalane i høgsterettsbygningen vert kalla avdelingar og har namn etter tal. Korleis ser «Høyesteretts 1. avdeling» ut? Jo, rommet er tilnærma rektangulært med vindaugo både i taket og langsetter eine langveggen med utsyn mot Akersgata. Det har òg eit noko antikt preg med innslag av det som liknar romerske søyler. Bordlampene har derimot Gjende-grøne lampeskjermar. Og på ein av kortveggene heng eit noko fotografisk målarstykke av ei lita fjellelv som renn gjennom ei kløft og så breier seg ut, stilt frodande og skummande.

Høgsterett dømer som kjent i siste instans. Kan henda eit meir abstrakt bilete, til dømes av eit punktum, hadde vore minst like lagleg.

Kringom på veggene elles: målarstykke av alle høgsterettsjustitiariusane gjennom tidene, Falsen irekna. Korleis ser han ut? Fornem, fin og formell i tøyet. Han er måla i fargar med kinnskjegg, pannelugg med krøllar, brune augo som kunstnaren Halfdan Strøm berrsynt har freista gjera tankefulle. Ei liknande framstilling av ein svartkvit Falsen med fastare blikk ser eg inne på eit siderom til rettssalen.

Men korleis såg han ut? Vi vantar fotografi, så det er ikkje godt å seia. Henrik Wergeland skreiv at Falsen var «imponerende af Aasyn og Gestalt». Han heldt fram på «matematisk» vis: Dei fleste andre namn frå riksmøtet på Eidsvoll tykte Wergeland var «Nuller til denne Størrelse».

Apropos nullar: I tidsrommet 1990–2001 figurerte og sirkulerte eit portrett av Falsen på (alt i alt over 56 millionar) norske 1000-kronesetlar. På dei setlane verka han meir... blåøygd. Og annleis enn på portretta i Høgsterett på andre vis òg. Smalare andlet, større nase. (Ein parentes: Noregs Bank byrja planlegginga av setlar med bilete av Falsen alt rett før jul i 1973. Men då meinte setelkomiteen i banken at Falsen høyrde heime på 100-kronesetlane. Gjennom 1970-åra steig han så å seia i verdi, og i 1981 rådde nemnda til at Falsen skulle prega og pryda dei mest verdfulle setlane.)

Eg har lese at Falsen i 1824 skreiv ein del i bladet Tilskueren. Der signerte han skriftene sine med pseudonymet 5 + n. Mest sannsynleg speglar femtalet dei fem fyrste bokstavane i etternamnet hans. Vi står likevel fritt til å sjå på signaturen 5 + n som eit einfelt matematisk uttrykk med ein tidlaus konstant og ein variabel som står fritt til å variera, endra verdi, skifta i samhøve med tida og tilhøva.

Noko liknande kan på sett og vis skrivast om paragrafane som vart skrivne på Eidsvoll òg:

Heilt sidan 1814 har den siste paragrafen i Grunnlova lært at alle endringar må byggja på røynsle. Men eventuelle grunnlovsbrigde må «aldri stri mot prinsippa i denne grunnlova» og ikkje endra «ånda i denne konstitusjonen».

Eg spør Borgar Høgetveit Berg om kva han legg i desse omgrepa. Høgsterettsdomaren svarer pragmatisk; han meiner at jamvel mindre endringar i statsgrensene mot granneland ikkje utan vidare er i strid med føresegna om at Noreg er eit «udeleleg» rike. Og: – «Prinsipp» og «ånd» ber i seg ei grense for kor omfattande grunnlovsbrigda kan vera. Men kva desse prinsippa går ut på, kva vi legg i omgrepet «ånd», med andre ord det konstante «grunnvesenet» til konstitusjonen – det vil òg endra seg med tida.

Falsen skreiv òg i samtaleboka si at «aldrig havde, aldrig vil et Selskab af Menneske faae Ret eller Magt til at forbinde deres Efterkommere til fjerneste Tid»; orda til den franske revolusjonen.

Falsen sjølv kjende seg heller ikkje slavebunden av 1814. Alt hausten 1821 gjorde han seks freistnader på å endra Grunnlova. Eitt framlegg var synbert tufta på eit meir negativt bondesyn enn på Eidsvoll og galdt lagtingsskipnaden. I stutte drag: Alle lagtingsmennene skulle veljast særskilt og sitja i ni år, men høgsterettsjustitiarius, den såkalla generalauditøren og biskopen av Akershus skulle vera faste medlemer. Dessutan meinte Falsen no – altså i 1821 – at ingen bønder skulle ha lov til å sitja i Lagtinget (og frå kvart amt skulle det berre veljast éin bonde til Odelstinget). Med andre, for å ikkje seia eigne, ord: Folkestyret skulle avgrensast, kontrollerast, staggast med eit lett aristokratisk, embetsmannsstyrt overhus.

Eit anna framlegg tok derimot sikte på å endra Grunnlova slik at statsrådane fekk rett til å ta del i forhandlingane på Stortinget, men utan røysterett – seinare sjølve fanesaka til Johan Sverdrup, Venstre; kimen til eit parlamentarisk styresett. (Falsen gjorde opptak til ei slik reform alt i februar 1821 i samband med handsaming av eit nytt stortingsreglement.) Igjen var synet til Falsen prega av kva han hadde røynt, sett og tenkt som folkevald. Erfaringane til tingmannen Falsen tilsa at Stortinget såleis kunne verta meir opplyst, meir effektivt; statsstyringa betre.

Den 17. mai 1824 låg tilrådinga frå konstitusjonsnemnda på Stortinget føre. Nemnda nytta 33 sider på å omtala grunnlovsframlegga til Falsen. Alle i hop fekk tommelen ned. Sameleis med voteringane over dei i plenum: samrøystes nedstemde.

Særskilt nederlaget i saka om møterett for statsrådane i Stortinget gjorde Falsen resignert. I ein «brosjyre» frå 1826 skriv han djupt såra og vonbroten at «Forslaget maa nu forøvrigt faae hva Skjæbne det vil», og legg til at han har gjort alt som stod i hans makt for å få det vedteke.

Kvar kjem forresten det konstitusjonelle kravet om røynsle som grunnlag for sakte, men sikre skifte frå? Svar: truleg frå dei nordamerikanske sørstatane.

I avhandlinga «Norska grundlagen och dess källor» frå 1882 skriv Nils Höjer at kjelda til dei norske reglane for grunnlovsbrigde «är förmodlingen de amerikanske konstitutionerna». Det at framlegg skal liggja over val og så vedtakast med to tredels fleirtal, var skriftfest i grunnlovene til delstatane South Carolina (frå 1790) og Georgia (frå 1798). Og vilkåret for endring – røynsle, oppdatert innsikt i statssaker – er å sjå til ordrett henta frå endringsparagrafane i konstitusjonane til (Commonwealth of) Kentucky frå 1799 og Louisiana frå 1812.

Attende til 1. avdeling i Høgsterett og det fotoliknande målarstykket der av den rennande elva i fjellheimen: Somtid er det krevjande å gjera noggrant greie for kvifor ein meiner det ein meiner, tenkjer og trur som ein gjer. Den opphavlege kjelda til personlege overtydingar og politiske synsmåtar kan vera diffus, jamvel noko tilfeldig i det store biletet – i minsto utanfor fokus.

Men eg skriv i alle høve at oppdaterte grunnsetningar og oppfatningar same kva bør vera gjennomtenkte og tufta på erfaring: eigenrøynsle, andrehandsrøynsle, livsrøynsle. Slik sett er dei tidkrevjande konstitusjonelle prosedyrane for endring mønstergilde. Og like mykje ein tidlaus leveregel som eit konstitusjonelt ankerfeste frå 1814 – synest eg no, meir eller mindre i lys av pseudonymet 5 + n.

Morten Søberg

Morten Søberg er direktør for samfunnskontakt i Sparebank 1 og fast skribent i Dag og Tid.