Lytt til artikkelen:

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Historias kvern mel langsamt – slik har ordtøket vore i eit par tusen år. Men i tida kring ein krig mel ho snøggare. Lite endrar historia som krig. 

Krig endrar historieskrivinga òg. Kjensgjerninga syner seg i eit anna ordtøke: Sigerherrane skriv historia. 

Sogeskriving speglar vel så mykje tida ein skriv i som tida ein skriv om. Den innsikta er særs naudsynt å halda fast på dersom ein stor krig ligg mellom hendingane og historia om dei. 

Eit nærliggjande døme er den andre verdskrigen. Etter 1945 laut ein skriva mykje annleis, ikkje berre om tapande og sigrande partar, men om folkegrupper generelt, om imperialisme og nasjonalisme. Endringane kom ikkje alltid straks. Kring 1950 finn ein i norske leksikon framleis nedsetjande omtale av folkegrupper, men historias kvern mel snøggare under og etter ein krig, og implementering av endringar held me framleis på med. 

Så definerande kan krigar vera, at dei gjev namn til tidsperiodar, som førkrigstida, mellomkrigstida og etterkrigstida – nemningar me kan henda vil nytta heilt til neste krig. 

Den romerskjødiske krigen

Éin krig som dramatisk endra historia og historieskrivinga, var den fyrste romerskjødiske krigen, frå år 66 til 73, mest kjend for øydelegginga av Jerusalem og tempelet der i 70. For jødane var det ein politisk-religiøs krig for å oppretta Gudsriket, for dei som budde i Judea, men òg som ein åndeleg heim og eit pilegrimsmål for dei mange jødane som budde kring i heile Romarriket.

For romarane var det ein geopolitisk krig for å trygga viktige landområde, men òg ein reaksjon på jødisk uro og terror, til dømes brannen i Roma i 62. Krigen som vart utløyst, var uvanleg omsynslaus og omfattande, med omlag éin million falne i Judea.

Kva for historieskriving vart påverka av denne krigen? Vel, somme av dei viktigaste tekstane i verdssoga, dei heilage kjeldeskrifta til den største av verdsreligionane, dei fire evangelia, ja, Det nye testamentet i det heile. Hendingane dei tek føre seg, verksemda til Jesus Nasarearen, fann stad før krigen, men ferdigstillinga av tekstane om hendingane fann stad etter krigen, då verda såg annleis ut.

Dei tre krigane 66–136

I alt var det tre romerskjødiske krigar, over ein periode på 70 år, frå 66 til 136. Slik Jerusalem og tempelet vart øydelagde i den fyrste krigen, enda den tredje og siste like dramatisk, med at jødane rett og slett vart deporterte frå Judea. 

Somme historikarar har kalla avfolkinga av Judea eit folkemord. Jamvel områdenamnet, Judea eller Jødeland, forsvann og vart erstatta med eit tidlegare nytta namn, Palestina eller Filisterland.

Krigane endra jødedomen, der farisearane no vart leiande. Fariseismen var ei jødisk retning som la vekt på etterlivet. Den sentrale ideen om Gudsriket kunne dei difor abstrahera og spiritualisera, frå eit fysisk og politisk rike til eit åndeleg. Slik kunne dei tilpassa seg Romarriket på fredeleg vis, utan opprør. 

Krigane endra òg dei jødiske rørslene som før krigane hadde vore leia av Johannes Døyparen og Jesus Nasarearen. Frå å ha vore jødiske rørsler då krigane byrja, vart dei under og etter krigane rett og slett til det me i dag kjenner som kristendomen. Avgjerande for utviklinga var Paulus, ein tidlegare farisear, som forkynte eit Jerusalem i himmelen, ikkje her på jorda. Eit hisidig Jerusalem kunne romarane godta, og dei kunne heller ikkje øydeleggja det. 

Eit særs illustrerande og spanande døme på desse endringane er nasarearane før, under og etter krigane. I denne perioden hende noko alvorleg med nasarearane og med synet på dei. 

Korleis kom dei ut av krigane? Nasareismen var nok ikkje å rekna som ein eigen skule eller retning i jødedomen, meir som ein praksis som bygde på eit felles fundament i Moseloven, og som difor vart praktisert innanfor alle eller mange av dei jødiske retningane før krigane.

Praksisen vart råka særs hardt, frå byrjinga i 66 til slutten på krigane 70 år seinare. Med øydelegginga av tempelet i år 70 forsvann sentrum for praksisen – som om Mekka og Kaba forsvann som eit mål for pilegrimsferda hajj. Med tempelet forsvann sjølve staden der dei kunne avslutta lovnaden.

Mista landet

Vel så dramatisk som å mista tempelet tidleg i krigane var det å mista landet mot slutten av krigane. Då keisar Hadrian forviste judearar – fredelege som opprørske – frå Judea i 130-åra, var det dramatisk for nasarearane. Tempelet var staden der dei kunne fullbyrda og avslutta lovnaden, men sjølve landet var den einaste staden der dei kunne praktisera lovnaden og leva som nasarearar.

Kvifor? Det kom av forbodet mot å vera i nærleiken av lik – like viktig som forbodet mot å drikka vin og klippa håret. Judea var det einaste området som var rituelt reint, med godkjende område for gravstader. Utanfor Judea kunne ein nasarear umedvite gå over ein umerkt gravstad.

Eit døme er dronning Helena frå Abdilene (i dag eit kurdisk område i Tyrkia), som konverterte til jødedomen kring år 40. Då son hennar drog i krig, gjorde ho lovnad om å leva som nasarear i sju år, i von om å få sonen levande heim, men ho fekk ikkje godkjent dei fyrste sju åra av di ho då levde utanfor Judea. Ho flytta såleis til Jerusalem, der ho var nasarear i sju nye, godkjende år. 

Stordomstida

Dronning Helena (ca. 0–ca. 56 e.Kr.) er eit av mange døme på det som truleg var ei stordomstid for nasarearrørsla – i tiåra etter år 30, samstundes med verksemda til Jesus Nasarearen og den tidlege jødisk-kristne forsamlinga i Jerusalem, som i Apostelgjerningane vert kalla «nasarearrørsla». I antikke tekstar er særs mange av vitnesbyrda om nasarearar frå perioden 30 til 66, før krigen. Men tekstane er for det meste frå mellomkrigs- og etterkrigstida. 

Fattige vart nasarearar, til dømes av di dei ikkje hadde råd til å betala for obligatoriske dyreofringar, og difor «ofra» seg sjølve. Men i tiåra fram mot krigen er det påfallande mange frå overklassen, ja kongelege, som vart nasarearar – som dronning Helena, som rikmannen Jonathan Nasarearen, som prinsesse Berenike, dotter av Agrippa I, som ti år etter Jesus vart den siste kongen av Judea, og som kjøpte fattige nasarearar laus frå lovnaden, slik Paulus òg gjorde, motviljug, for å demonstrera truskap mot Moseloven etter opphald i heidenske land.

Politisk kan ein truleg kalla nasarearane religiøse nasjonalistar. Det lyder ikkje så vent, men i dei urolege åra fram mot krigsutbrotet var det naturleg nok nasjonale kjensler og fridoms- og sjølvstenderørsler mellom judearane, slik det gjerne er i okkuperte område. 

Eit spørsmål er vondt å finna svar på: Kor politiske og romarfiendslege var nasarearane? Tok dei del i krigen?

Kvifor er svaret vanskeleg å finna i kjeldene? Etter dei tapte krigane var det særs kontroversielt å vera romarfiendsleg. Skulle ein leva i fred i Romarriket, etter at romarane hadde sigra, laut ein gje opp judeo-politiske prosjekt.

Gode døme på dette er dei jerusalemittiske rørslene som vann fram i Romarriket etter krigen, den nye jødedomen og den nye kristendomen. Dei kunne vinna fram av di dei stod fram utan geopolitiske ambisjonar og respekterte Romarretten ved anten å privatisera eller oppheva Moseloven. 

Utstøytte

For nasarearane gjekk noko gale i mellomkrigstida. Ikkje berre mista dei tempelet, og etter kvart landet, men kring 90 vart dei utstøytte frå dei jødiske synagogane. Om Paulus-kristne då framleis hadde åtgang til synagogane, veit me ikkje, men etter kvart vart nasarearane utstøytte frå kristne forsamlingar òg.

Kvifor? Om det kom av at dei framleis var romarkritiske, veit me ikkje. Men ein finn mange teologiske grunnar til utestenginga. At nasarearane heldt Moseloven, jamvel i ei streng utgåve, var sjølvsagt greitt i synagogane, men ikkje at dei heldt Jesus Nasarearen for profet eller konge. Kring 90 vart dei fordømde som kjettarar i jødisk liturgi. 

Og motsett i vestkristne forsamlingar: At dei sette Jesus høgt, gjorde dei sjølvsagt velkomne, men ikkje at dei heldt fast ved Moseloven, med omskjering og visse matforbod, jamvel i ei streng, presteleg utgåve, med vinforbod òg. Med det kristne vinpåbodet, vin som sakrament i nattverda, vart nasarearane effektivt røykte ut av desse forsamlingane òg. For alt me veit, kom vinpåbodet for å luka ut dei kjetterske nasarearane. 

Flukta mot aust

Så kvar vart dei av? Dei mista tempelet i 70, dei mista synagogen kring 90, dei mista Jesus-forsamlingane, og dei mista landet kring 130. 

Ein nasarear var per definisjon ein som oppheldt seg i Judea. Så kva veit me om kvar dei drog, etter at Judea var både utan tempel og opphaldsløyve for dei?

Lærde jødar, farisearar som utvikla den nye jødedomen vidare, slo seg ned i Galilea, eit område ikkje så langt nord for Judea. Kristne skipa forsamlingar overalt i Romarriket, ikkje minst i det som i dag er Tyrkia, Hellas og Italia. Men kvar drog dei jødekristne, nasarearane? 

Mellom dei tidlege kyrkjefedrane var det ei soge om at den nasareiske forsamlinga i Jerusalem drog austover, ikkje berre ut av Judea, men ut av Romarriket. Det gjev meining, for medan fariseisk jødedom og kristendom var åndeleg nok til å tilpassa seg romersk lov, var kan henda ikkje nasarearane det. Etter tradisjonen drog dei i fyrste omgang til Pella, aust for elva Jordan, i noverande Jordan, på grensa mot den arabiske ørkenen.

Spora

I ørkenen forsvinn spora etter dei – språkleg òg. Skrift- og talemålet deira var arameisk, og det er mellom forskarane semje om at mange av dei relevante kjeldeskrifta – frå evangelia til Den jødiske krig av Josefus Flavius – ein gong fanst i arameiskspråklege versjonar. Men alt er tapt. Berre nøye redigerte utgåver av dei greskspråklege versjonane overlevde tidas tann og jakta på kjetteriet. 

Med kvart forsvann arameisk språk òg, meir eller mindre, slik hebraisk hadde forsvunne, og det semittiske språket som etter kvart voks fram og tok over, var arabisk. I denne omforminga vart syrisk-arameiske hymner attdikta i arabisk språkdrakt, og fragment av desse meiner forskarar å finna att i Koranen. Nasarearane som nådde Arabia, vart rekna for det som me kallar kristne, og nemninga for ein kristen, på arabisk som i Koranen, vart difor nasarear.

Dei teologiske spora peikar i same retning. Heilt grunnleggjande element hjå nasarearane finn ein att i islam. Vinforbodet, pilegrimsreisa med dyreofring og hårraking, bøneretninga som opphavleg var mot Jerusalem, monoteismen og avvisinga av treeininga, kristologien og synet på Jesus som ein profet – alt som gjorde nasarearane til kjettarar i vest, vart dyrka i aust, truleg òg ei ikkje berre åndeleg, men politisk forståing av Gudsriket.

Dei historiske spora forsvann ikkje heilt i ørkensanden. Nasareismen fekk ein renessanse hjå kristne diktarar, og det er ikkje tilfeldig at det skjedde i eit geografisk område, på eit språk og i ein tidsperiode som fyller tomrommet mellom Judea i det andre hundreåret og Arabia i det sjette hundreåret.

Efrem Syraren og Afrahat Persaren skreiv på 300-talet hymner på eit syrisk-arameisk språk, i område som i dag høyrer til Syria og Sør-Irak, hymner som lovpriser ein nasareisk livsstil, hymner som vart populære og omsette til fleire språk, mellom andre arabisk.

Like lite som ortodokse kristne kan godta at Jesus var nasarear, av di Matteusevangeliet seier at tilnamnet kjem av bynamnet Nasaret, like lite kan ortodokse muslimar godta at nasarearar hadde ein historisk påverknad på Koranen, av di tekstane fall på guddomleg vis ned frå himmelen. Men sanneleg – jamvel soga om boka som fall ned frå himmelen, er preislamsk, frå eit arabisk-kriste miljø i tida mellom dei to profetane.