USA

Håvard Rem

post@rem.no

–Kule klede, seier eg der me står i skumringa på perrongen i Albany, hovudstaden i staten New York, tre togtimar nord for byen med same namn.

Hatten, vesten og dei vide buksene er einsfarga og mørke. Heime går du ikkje bort og kommenterer kleda til framande, men her er det like naturleg som det for meg er å kalla landet Statane, namnet me sørlendingar nytta den gongen alle hadde kjenningar der.

– Takk!

Han smiler i det viltveksande skjegget.

– Er dei frå 1700-talet, spør eg.

– Nei, heller frå tidleg 1800-tal.

I’ll be damned. Det er nett den tida som har følgt meg i New York og no på ferda nordover attmed Hudson-elva med Lake Shore Limited, toget frå New York til Chicago, 150 mil og 20 timar gjennom fem statar: New York, Pennsylvania, Ohio, Indiana og Illinois.

Amishane har vorte mange. Den næraste familien til Abe fyller ei togvogn. I Europa døydde attdøyparrørsla ut. Her har ho vakse til drygt 300.000, ei dobling berre sidan tusenårsskiftet. Statane er sette saman av parallellsamfunn.

– Eg har sju born, men bror min har elleve, fortel Abe og nikkar inn i vogna.

Rustfritt stål

Togferda i Statane byrja ein ettermiddag midt på Manhattan. Fyrsteinntrykket var godt. På Penn Station venta eg i ein Amtrak-lounge, i ein djup stol eller ved eit skrivebord med straum og nett, nær eit blått neonskilt: Amtrak Police. Andreinntrykket var òg godt. I vogna vart eg vist til eit mjukt sete, romsleg som i ein vaksen Chevrolet, med straumuttak, trådlaust nett og eit stort, reint vindauge. Dei tanksliknande togvognene i rustfritt stål, solide og gamle, har same mål som dei på Sørlandsbanen, men verkar større av di seta ikkje berre er romslegare, men òg langt færre, med plass nok framfor og bak til å slå dei nesten horisontalt ut, som eit dyrt flysete med stor fotstøtte. Men her er er det korkje business, komfort eller setereservasjon. Billettprisen er låg, ein tusenlapp for ei ferd på eit døger. Dei amerikanske toga er eit klasselaust samfunn.

Vognene vert trekte av eit kombilokomotiv som ikkje berre går på diesel, men som òg kan henta kraft frå ei straumførande midtskjene. Det kjem av dieselforbodet i den lange og lukka tunnelen som leier vekk frå Manhattan.

Snart er me på landsbygda. Jarnbaneover­gangane er minst like gamle som togvognene, men ikkje så solide. Som i Aust-Asia eller Aust-Europa dannar det seg ein kø av bilar – men ikkje syklar og gåande; amerikanarar syklar og går lite – bak den særs enkle, raude og kvite bommen som har senka seg når det passerer, hovudtoget mellom to av dei viktigaste metropolane i eit av verdas største land.

Erie-kanalen

Frå 1820 til 1860, på den tida kleda til Abe og familien hans fann si form, voks folkesetnaden på Manhattan frå drygt 90.000 menneske til nær millionen. Kva hende? Jarnbane har skapt mange byar, ei god elv med hamn òg, men at New York vart New York, kjem av ein kanal. Verdshav og andre vassvegar leidde til byen, men ikkje vidare. Hudson-elva er farbar, men endar upstate, ikkje langt frå der me er no. Folk lo då New York-guvernøren DeWitt Clinton (1769–1828) ville byggja ein farbar vassveg mellom Atlanterhavet og Dei store sjøane, frå Manhattan til Lake Erie, ein vassveg der fyrste helvta var Hudson-elva og andre helvta ein kanal vidare frå Albany til sjøane. Då kanalen stod ferdig i 1825, vart New York til eit nav som den nye og gamle verda krinsa om. Rett som det var, gjekk eg tur i parken som er kalla opp etter han, ved Hudson-elva midt på Manhattan.

I East 4th Street står ein tidsmaskin: Merchant’s House, kjøpmannshuset der om lag alt er som då Seabury Tredwell (1780–1865) budde der – bygningen, møblane, bøkene. Kleda òg, men her sit dei på utstillingsdokker. Tenestejenta på loftet er kledd som veslesystera til Abe.

– Han høyrde til den eine prosenten. Han handla med jarn frå England og vart rik på Erie-kanalen, fortel Rich Fipphem, ein etterkommar av Tredwell med orden på historia si.

Ein felles forfar kom med Mayflower i 1620. No spøker det ikkje i, men for Manhattans einaste hus frå tidleg 1800-tal med opphavleg interiør. Huset vil truleg ikkje tola fundamenteringa av eit planlagd hotell på nabotomta. Fipphem og Roberta Belulovich har vorte aksjonistar for å stogga nybygget, men lit ikkje på styresmaktene. Han seier:

– Historieinteressa er låg.

– Kvifor?

– Av di historia vår er så stygg og kvitvaska.

– Når eg vert pensjonist, flyttar eg attende til Italia. Der tek dei vare på verdiane, seier Belulovich, som er fødd i New York av foreldre som innvandra frå Trieste.

Dei ser dystopisk på framtida i landet.

– Infrastrukturen er i ferd med å kollapsa. Jarnbanen vert ikkje halden ved like. Stordomstida er over, seier Fipphem.

Gamal York

Eg skjønar kva dei meiner. Særleg no, etter ein altfor lang vinter, kjennest New York ikkje ny, men gamal. Undergrunnsbanen er skiten og utdatert. Motorvegen attmed Hudson-breidda av Manhattan er medtatt og malplassert. Spaserturen frå Central Park til Soho er som eit ti kilometer langt gatekjøken blanda med luftegardar for bikkjer. Det er april, men få teikn til vår. I parkane har nokre få tre byrja å knoppa seg. Det er meldt snø. Etter eit halvt år med sur haust og kald vinter er folk gustne og rustne, nett som i Noreg.

Eg vitjar dei tidlegare norske kvartala i Red Hook i Brooklyn, med ein vassfront som i nordeuropeiske byar har vorte fasjonable strok, men som her er slum, berre minutt med ruteferja frå Wall Street. Rett nok går ikkje undergrunnsbanen til Red Hook, og den næraste stasjonen vil mange berre nytta i dagsljos, men med norske auge er det ikkje til å fatta: Du går attmed forlatne brygger attmed Erie Basin, oppkalla etter kanalen, med fritt utsyn til Fridomsgudinna og Manhattan skyline, men området er så verdilaust at ingen finn det bryet verdt å utvikla strandkanten. Ikkje andre enn Ikea, som har bygt ein gedigen butikk i slummen. I Pioneer Street finn eg den fyrste norske sjømannkyrkja, frå 1878, forfallen, med søppel og gamle bildelar i hagen ut mot gata. Ein laurdag føremiddag er få butikkar opne. Eg finn ein norsk parallell i dei stadene der eg sjølv voks opp, industristader som aldri heilt kom seg på beina etter oljekrisa i 1973, stader med hamn, men utan Tjuvholmen og Aker Brygge. Det har visst ikkje vore reallønsauke i Statane sidan 1970-åra. Men ein optimisme syner seg i nyhenda no. Arbeidsløysa er lågare enn på lenge.

Restaurantvogna

Toget til Chicago fylgjer Hudson-elva og Erie-kanalen. Då jarnbanen kom, var New York alt ein verdsby. Ein time nord for byen, som ein festning på vestsida av Hudson-elva, tronar krigsskulen West Point. Om kanalane prega tida Abe Miller står med ein fot i, fyrste helvta av 1800-talet, prega damplokomotivet den andre helvta, då kvar tiande eliteoffiser uteksaminert frå West Point vart leiar i jarnbaneverksemd. Utbygginga var krig, mot tida og elementa, mot separatistar og innfødde, for handel og valdsmonopol, i ei tid som nett er dokumentert i særs populære TV-seriar som Hell on Wheels (2011–16) og The American West (2016).

Det er berre fattige som tek toget i Statane, har eg fått vita. Eg sit saman med unge og farga, eldre og innfødde, og frå kvar gruppe ei i dobbel forstand veksande gruppe menneske med sjukleg, deformerande fedme. Inntrykket vert nyansert i restaurantvogna – møtestaden for dei med sete og seng, flest frå sovekupeane. Andsynes sit Ann og Frank, eit par i 50-åra, tidlegpensjonistar med grei økonomi. Lake Shore Limited er berre fyrste etappe. I Chicago går dei om bord i Empire Builder som etter to døger og 350 mil er framme i Seattle i Washington, der Frank har ein bror.

Slik dei svarte i sitjevogna vert kalla afroamerikanarar, tenkjer eg på dei kvite frå sovevogna som euroamerikanarar.

– Har de røter utanfor Statane, spør eg lettare retorisk til desserten.

Utsjånaden er nordvesteuropeisk. Dei ser undrande på meg. Eg legg til:

– Eg meiner langt attende i tid?

– Nei, svarar Ann venleg, som ei saksopplysing.

No er det eg som ser undrande på dei. Dei liknar ikkje innfødde. Ti av ti farga hadde svart at dei hadde eit fjernt opphav i Afrika, innfødde at dei truleg kom frå Asia under siste istid. Berre hjå dei med vesteuropeisk opphav finn eg stundom vantande medvit om røter utanfor Statane. I deira sjølvforståing er dei ikkje urfolk, men uramerikanarar.

Då eg freistar å kjøva eit smil av di dei ikkje ser ut som innfødde, er det som om dei les tankane mine.

– Eh ... jo ... Ann har visst røter i England, seier Frank.

Me skålar medan mørkret fell og snakkar om Southwest Chief, toget frå Chicago til Los Angeles. Det har dei teke. Dei har òg teke California Zephyr frå Chicago til San Francisco, men dei har aldri vore utanfor USA eller sør for Kansas.

RøykJepause

I titida om kvelden har folk byrja å slumra i sitjevogna. Ljoset vert dempa. Restaurantvogna er no stengd, for dei som har vore der. Kafeen stengjer, for dei som har kome attende derfrå med pølse eller potetgull. Dei som har med seg niste heimanfrå, har ete, dei òg. Dei fleste kvepp når ein av konduktørane småspring gjennom vogna medan han ropar:

– Smokebreak!

Røykjepause.

I Syracuse i New York er det til vanleg eit snøgt stogg der berre dei som skal av, får forlata toget, og der me andre vert åtvara om at me vert etterlatne om me vil ut og strekkja på beina. Men av di me dei siste par timane har hatt ei fart på 125 km/t, har me køyrt inn nokre minutt.

Fyrste gong eg møtte eit røykjeforbod, var i Statane, i California tidleg i 1990-åra. Etter kvart kom det til Noreg òg, og i dag er det utenkjeleg at ein syngjande NSB-konduktør freistar gleda passasjerane med å ropa ut ei røykjepause. I heimlandet til røykjeforbodet er det vanleg.

Dei tilsette er både blidare og strengare enn heime. På den eine sida ter dei seg militært. Dei er uniformerte, bryske og kommanderande. Dei ropar når dei fortel at du vert sett att på neste stasjon om du bryt reglane om bord. Fleire stader har Amtrak eigen politistasjon. Du finn ikkje væpna NSB-politi attmed Sørlandsbanen. På den andre sida spøkjer dei over høgtalaren og skravlar med passasjerane når dei tek ein sigarett i lag med dei på perrongen. Han som driv restaurantvogna, er radiostjerne over høgtalaranlegget når han rappar menyen med ein morosam og medveten parodi på ei reklamerøyst: Fork Tender Beef Flat Iron, Butternut Squash Risotto, Thyme Roasted Chicken with Red Pepper Sauce.

Skyline

Etter midnatt søkk eg djupare i setet, ned i ei tid lenge før tidleg 1800-tal. Istida speglar seg i alt frå Erie-kanalen og Manhattan-silhuetten til svaberga i Central Park og den opphavlege folkesetnaden. I fjor fór eg med toget gjennom Australia, som vart folkesett på liknande vis, då isskjolda over Nord-Amerika, Norden og Tibet var som størst, og samla opp i seg så mykje vatn at havnivået på jorda sokk nok til at dei to kontinenta ei tid vart landfaste. Skulle heile jorda ein dag eina seg om ei sams tidsrekning, lyt me ta utgangspunkt i slutten på siste istid, som dei no kan fastsetja nokså nøyaktig, dei som borar i djupisen på Grønland. Eg trur me er i år 11.725.

Då isen forsvann, byrja landet å heva seg att, mest der isskjoldet hadde vore tjukkast. Medan breen var tynnare der han enda der Brooklyn ligg i dag, har landet heva seg meir kring Dei store sjøane. Isskjoldet som samla opp i seg mest vatn, låg over det som i dag er den største samlinga av ferskvatn på jorda, Dei store sjøane, med same flatemål som Noreg. Eriesjøen ligg nær 200 meter over Manhattan. Difor heldt det ikkje å kanalisera dei 60 mila frå Albany til Eriesjøen. Høgdeskilnaden kravde meir enn 80 sluser. Då ingeniørbragda vart fullført i 1825, vart New York verdsmetropol, som einaste hamn forbunden med Dei store sjøane. Det synte seg at istida dessutan hadde lagt tilhøva greitt til rette for å byggja ein moderne millionby på Manhattan, eit namn som på munsi, målet til dei innfødde, visstnok kan tyda «øya med høgdene».

Ikkje av di breen hadde grave ut åsar og dalar, men grunnfjellet. Me er vande med at ein byfjord speglar høge hus attmed breidda. I New York er det òg motsett. Manhattan-silhuetten speglar grunnfjellet. På nedre Manhattan har isen skura heilt ned til grunnfjellet, som eit særs godt fundament for dei høgaste skyskraparane, medan grunnen under Midtown er avsetningar og difor har lågare bygningar. På øvre Manhattan kjem grunnfjellet meir opp i dagen att, og husa vert høgare. Vil du sjå isen skrapa delar av Manhattan ned til beinet, skal du gå deg ein tur i Central Park. Fjellknausane kjende eg att frå fluktscena i Bradley Cooper-filmen Limitless (2011), men då eg stod på dei, såg eg at dei er svaberg, blankskura som dei som ligg att etter isen heime.

Morgon

Det byrjar å ljosna i aust då me luftar oss på perrongen i Toledo i Ohio. Abe fortel at dei kjem frå gravferda til mor hans som døydde av kreft.

– Ho var enke berre i eit halvt år. Far min døydde i oktober.

Eg kondolerer. Han seier:

– Eg vel å tru at det var Guds vilje. Eg veit ikkje kva ein ateist trur.

Av di amishane freistar å unngå noko så moderne som privatbil, er det vanleg å sjå dei på toget. Eg spør Abe slik eg spurde Frank og Ann om europeiske røter. Han smiler:

– Me har ein del bipolar liding i familien, og me har ein nabo som forskar på bipolaritet og arv, men det har ikkje vore lett å kartleggja genpoolen vår. Dei samanfiltra røtene går attende til Sveits, Tyskland, Nederland, Sverige og Noreg.

I seta bak meg sit ein familie på fire som eg har tenkt er innfødde amerikanarar: mor og far, ein nyfødd son og ei jente på femten som anten er dotter eller niese. Det er berre ein time att til Chicago, men brått er det to timar att av di me har kryssa grensa mellom Indiana og Illinois, frå austtid til sentraltid. Då mannen bak meg fortel at dei er tibetanarar, og eg syner dei bilete frå ei vitjing i Potala-palasset i hovudstaden Lhasa, smiler heile familien, og han får von om at eg snakkar mandarin. Engelsken hans er ikkje stort betre, men han får forklart at dei har budd ei tid i New York, og no flyttar av di Chicago «is better for business». Mottoet og motivet for bygginga av den kinesiske jarnbanen til Tibet var det same som for den fyrste transkontinentale jarnbanen til California nær 150 år før, «Go west». I dag er om lag 10.000 tibetanarar busette i Statane.

Eg tek farvel med Abe. Frå Chicago dreg amishane vidare nordvest til heimstaden i Norwalk i Connecticut. Sjølv skal eg festa med fiffen i Chicago før eg dreg til den vesle nabobyen Evanston for å vitja urfolkmuseet der, slik eg vitja det som ligg ytst på sørspissen av Manhattan. Eg vil vera godt førebudd når eg kjem til New Mexico og Arizona, der eg skal møta zuniar, hopiar og navahoar.

Håvard Rem