LOKALORDET 1 «eit gardhol»

«Hol i gjerde» (Norsk Ordbok, 1994). Ordet er kjent frå namnet til jærorkesteret Vind i gardhol. Det inspirerte Tobias Skretting til teksten «Vind i gardhol» som Torstein Obrestad har tonesett.

LOKALORDET 2 «putlå»

«Pusle, sysle med Smaating: plukke, pille. Nogle Steder putla.» (Ivar Aasen, Norsk Ordbog, 1873). Ordet går att i ein jærsong frå 1892 av ukjend forfattar, tonesett og framført av Vind i gardhol. To strofer:

Her på Jæren me putla og læse,

ja, i Salme- og Bibelens Bog.

Men alt det me putla og læse

blir ein jærbu ei synderlig klog.

Her på Jæren me putla og drikke,

ja, me drikke så jamt og så tæt.

Men alt det me putla og drikke,

blir oss livet ei synderlig let.

LOKALORDET 3 «fjellfolkje»

«Bokstaveleg om dei som bur i fjellterreng. Her kjenner eg det særleg frå Ogna–Brusand der det frå gamalt har vore motsetningar mellom sjøfolkje og fjellfolkje – dei ytre og indre bygdelaga.» Tobias Skretting, Jæren syng i merg og minne (1998), med undertittelen «Mitt eige morsmål slik eg har høyrt det og brukt det».

DIALEKTRIMET 1 «ånnå / tånnå»

Ånda / tanna, frå «Basarvise» av jærorkesteret Lappeteppe, med tekst av Tobias Skretting og melodi av Torstein Obrestad.

Men aller fyrste må me inn i lagje

og vera klar te vinna fløydekage.

Og mens di gamle helliggjere ånnå

så lure me ein liden inn på tånnå.

DIALEKTRIMET 2 «ebne / febne»

Emne / femne, frå «Bestefar sin vårdraum» av Lappeteppe, med tekst av Tobias Skretting: «På Jæren er en gode heim for slege karaebne./ Her får di kraft i marg og bein og hav og himmel febne.» Melodi: «Mi gamle aa». B for m finn ein frå Jørgen Thomassøn (Kvinesdal, 1620), rabn (ramn), og Jacob Rasch (Kvalbein, 1698), hibmel (himmel), til Tønes (Sokndal), fabnar (famnar) og Lappeteppe, ebne (emne).

DIALEKTMAT 1 «ei komla»

I førre veke spurde me: Kumler var ein kjend rett alt på 1600-talet, nemnd av m.a. Jacob Rasch, men kva nytta dei som råstoff før poteten kom? Svar – mellom anna blod og lever – kan ein finna i gamle ordsamlingar. I overført meining vart ordet nytta om både fysiologi og topografi.

1646. Christen Jenssøn, Den Norske Dictionarium eller Glosebog: «Comperpøse [kompepose] kaldis Fylding udi [fyll i] Torske-Mager oc Torske hoffder [torskehoder] aff Fiske-Leffuer [fiskelever], Mjøl, Løg, Gryn, Corender [koriander, persille] oc andre Urter.» Forklåring, 1995: «Komparute, fiskerett kokt i reingjort fiskemage, mens ’kams’ er fiskerett laga av fiskelever, mjøl og surmjølk og kokt i fiskehovud (gapet), ’kams’ vert framleis litt nytta (Atløy). ’Ein pøs, pøse’ tyder ’eit binne’, dvs. noko som ein kan ha noko i. Ei etymologisk forklaring av ordet ’Comperpøse’ kan difor vere: samanknaingar (Comper) lagt i eit binne (-pøse), her ein vaska fiskemage.»

1698. Jacob Rasch, Norsk Ordsamling: «Kumler. Boller paa suppen oc saad. Kaldis smaa tryche folck, som er ej næt i positur, og seenfærdig i gang oc gærning.»

1802. Laurents Hallager, Norsk Ordsamling: «Ei komle. En Bolle af Blod eller Lever. Bergen.» «Komperuter. Fiskeboller, lavede af Fiskens Lever eller Rogn. Bergen.»

1873. Ivar Aasen, Norsk Ordbog: «Ei kumla. En Klump; især om sammenæltede Boller af Meel og Poteter etc. til Mad. Voss. Hardanger. Jæderen. Råbygdelaget. Også kaldet Kump, Mandal. Ellers Klubb, Klot, Ball.» «Å kumla. 1) ælte, knuge, trykke sammen. Nordhordaland. 2) røre sammen, omvælte, bringe i Uorden. Søndre Berg, Nordland. (Jfr. Gammel Norsk. kumla: mishandle).»

1881. Alexander Kielland, Arbeidsfolk: «– Sitter angjeldende i små kår? Stor familie? Mange barn? – Mangfoldige og små, hvorsom kumlene på Njå, hr. amtmann. – Kumle? – Hr. amtmannen må unnskylde, det er etslags ... etslags boller av poteter. ­– Ah! Kartoffelboller! mumlet amtmannen nedlatende.»

1942. Fredrik Grøn, Om kostholdet i Norge fra omkring 1500-tallet og op til vår tid: «Kumpe var på Lista melboller iblandet blod. De spistes meget i slaktetiden. De bruktes også uten blod og var da laget av revne poteter og mel. De kaltes da revkumpe. På Jæren brukte man også begge slags ’kumlå’ (kumler), som de blev kalt der. Man skjelet mellom rødkumle (med blod i) og gråkumle. Man hadde på Lista et ordtak: ’Kumpe og kage sette så mangen mann på kallande klage.’ D.v.s. at man fant ’kage’, nemlig potetkake, å være en udrøi og kostbar mat. Derfor drev de og kumpene sin mann fra gården. Det var tegn på ødselhet om man brukte slik mat stadig. Potetkaker var nemlig ellers bare søndagskost. Fra Kinsarvik kjennes bruken av ’kumler med flåt’, altså med fett over.»

1998. Tobias Skretting, Jæren syng i merg og minne: «Ei kumla. Raspeball. Middagsbolle av poteter og byggmjøl. Kvardagskost. Også om ein rundaktig, liten haug eller fjell, jfr. bruksnamnet Komlarvoddel [komlevoll] på Varhaug og stadnamnet Kummed’l på Reime.»

2019. Norsk Ordbok: «Ei kumle. Klump, serleg klubb, klot, ball, potetball, raspeball. Døme: Kumle med dott, kumle med fleskebit i. Kumle i kamshovud, kumle kokt i makrellhovud. Kjend i samansetningar som blodkumle, eplekumle, fiskekumle, leverkumle, raspekumle.» «Ein kumle. Klump, serleg av mannelort. Klumput menneske. Namdalen, Helgeland.»

DIALEKTMAT 2 Slaktar Skretting

Ei mil vest for Kvalbein ligg tettstaden Varhaug og slaktar Skretting der Reidar Skretting no er slaktar i fjerde generasjon. Skretting er ei kjend bondeslekt i Hå (der lyrikaren Tobias Skretting har røter). Slakteriet vart skipa i 1928. Dei særs smakelege Skretting-komlene kombinerer den vestlandske komle-tradisjonen (med kjøt og kålrabistappe attåt) og den egdske kompetradisjonen (med dott: kjøt, til dømes røykt sauekjøt, inni komlene). Skretting-komla har ikkje berre rikhaldig med tilhøyr, men er så diger at ho rommar ein kraftig dott.

DIALEKTDIKTAREN General Forsamling

Varhaug er kjend for visesongaren General Forsamling, med sivilt namn Børre Bratland, med uvanleg djup røyst og dystre tekstar, til dømes «Pokalblues» frå ep-en Kjære Gud (2014). I songar som «Å vær sjå mæg» (som hjå Rasch vert hjå sjå) nyttar General Forsamling same blandinga av brei dialekt og bibelspråk som me finn i bibelomsetjinga til Rasch.

Her er ei strofe frå tittelsporet på albumet «Heim te Odland» (2011). Odland (ikkje uttala med å, men med lang o-ljod, som i Ogna) er ei grend mellom Varhaug og Vigrestad. Der ligg Varhaug kyrkje og kyrkjegarden. Merk den dirrande lakoniske sistelina.

Dær står ei grav å vente på mæg

på kyrkjegarden på Odland

Dær står mitt nabn på støttå

Fødde i fem og sytti

Så får mæ sjå koss dæ går

Kjeme æg te himmelen

eller sleppæ æg ikkje inn

Mæ får nesten venta å sjå

Neste veke: «Soga om Stine og Jacob. Tredje og siste del»