Håvard Rem

post@rem.no

Kor mange fotballmål står det på dei britiske øyane og kor mange tempelportar på dei japanske? Fleire enn du trur. Men blandar ikkje samanlikninga i hop det kvardagslege og det heilage, spel og tru? Eller er det motsett – at både måla og tempelportane definerer eit større felt der dei står som eit skilje mellom kvardag og magi?

Har eg vorte så tenksam av di eg forlèt Japan i morgon? Har ferda lært meg noko? Me lyt vera like medvetne når me går gjennom opne dører som gjennom dei me må banka på eller låsa opp. Dei viktigaste dørene kan vera dei som alltid er opne, som snautt nok er dører, utan panel og plater, berre opningar i tomt rom, luft ramma inn av stolpar og overliggjarar, portar som vaktar andre grenser enn dei me kan kryssa ved hjelp av ein nykel eller einkvan på innsida som kjenner att røysta.

Har eg vorte metaforisk no? Nei, kring templa i Japan er portane like røynlege som ei kyrkjedør, og det må finnast ein million av dei. Som ei grind eller ein perleport, ei Narnia-dør eller eit fotballmål markerer dei overgangen frå ei verd til ei anna. Somme står uti vatnet, andre står tett i tett i tusental og lagar ein tunnel.

Laurdagskvelden

Det er sundag ettermiddag i Asakusa, ein Tokyo-bydel med landsbypreg, låge hus og lite biltrafikk. Landemerket i området, og det du skal seia til sjåføren om du tek ein taxi hit frå ein annan bydel, er Kaminarimon, namnet på den kjende porten som er møtepunkt og samlingsstad her på vestbreidda av Sumida-elva, ei halv mil nordaust for Tokyo sentralstasjon.

Laurdagskveldane har vorte eit minne. Born og unge, vaksne og gamle et på fortausrestaurantane og flanerer i gater og smug, i ei stemning av ro og sorgløyse, låg lått og tryggleik. Det er ei anna verd enn laurdagskvelden i vestlege millionbyar, og ei anna verd enn Tokyo måndag morgon, i mylderet på den overfylte metroen der kvinner har meldt om så omfattande tafsing at Tokyo metro på somme strekningar har sett opp kvinnevogner.

Mon og torii

På engelsk vert Kaminarimon, som leier inn til Senso-ji-tempelet, kalla thunder gate, toreporten. Kami tyder ånd, eit sentralt omgrep i shintoismen, den tradisjonelle folketrua i landet. Nari tyder ljod. Kaminari er ein toregud, ein japansk Tor med hammaren. Leksikon fortel at det shintoistiske gudsomgrepet har meir sams med det norrøne enn med det monoteistiske.

Og mon? Port – ein tempelport, gjerne med eit overbygg større enn eit hus. Tospråklege Damian Flanagan leikar seg med mon-ord i Japan Times: Før du har lært deg noko, til dømes å lesa, er du ein mongaikan, ein utanfor porten. Den fyrste leseboka du får som barn, heiter nyumon, gjennom porten-boka. Kjem du ut på hi sida som ekspert, vert du ein senmon, ein spesialist, og vert ideane dine altfor spesielle, kan du verta utstøytt, hamon, ein utanfor porten.

Ein torii-port er langt enklare og mindre orna­men­tert, berre ein boge sett saman av to stolpar med to overliggjarar der den nedste er rett og den øvste svakt boga, som om han ein gong var eit tau som hang mellom to stolpar. Opphavet til toriien er ukjent, men somme trur at han kjem frå Kina, som så mange andre sentrale element i japansk kultur, til dømes kanji, eit av skriftsystema i landet. Bogen står i nærleiken av eit tempel som ei markering av overgangen frå det verdslege til det heilage. Det er helst når du nærmar deg eit shintotempel, du må gå gjennom ein torii, men bogane står òg framom keisarlege graver av di keisarembetet har vore så viktig i folketrua.

Spelet som port

Fyrste gong eg fann fram til eit japansk tempel om natta, visste eg ikkje om området ville vera ope, men sjølvsagt var det det. Porten er reist for å markera medvit om ei menneskeskapt grense.

Ein føremiddag eg gjekk av toget på ein landsens stasjon, registrerte eg i augekroken at langt framom meg stavra ein eldgamal mann, så kortvaksen som einskilde av dei to millionar japanarane over nitti år kan vera. I førre hundreåret auka snitthøgda for japanske menn frå 158 cm til 170 cm, og for kvinnene frå 147 cm til 158 cm. Av di han gjekk så seint, tok eg han snart att, og då såg eg at han var ein gut på ti–tolv år, halvveges ute av den fysiske verda, halvveges inni eit berbart dataspel.

Eg kom til å minnast guten då eg var i Ikebukuro i Tokyo og vitja heilagdomen til Homyo-Ji, gudinna for avl og årsvekst. Der er elles alt gamalt, men fleire stader stod nye forbodsskilt, sette opp for drygt to år sidan: «Av omsyn til din eigen tryggleik er Pokémon Go forbode på heile tempelområdet.» Nintendo-åtte Pokémon Go (som ­– i likskap med monoteisme – ikkje er eit mon-ord, men ei samandraging av lånorda poketto monsuta, Pocket Monsters) hadde hausten 2016 opna seg som ein port til ei verd japanarane fann så lokkande at dei umedvete trakka over tusen år gamle veband. Lovane for det heilage galdt ikkje lenger. Eg får høyra om ein vaksen kar som vart arrestert då den virtuelle vandringa leidde han inn på keisarleg område.

Skrifta som port

Gaming er ikkje den einaste virtuelle verda. Ei eldre er bokheimen. Nett som litteraturen er spelverda ei verd der det framleis, og til skilnad frå den fysiske, ikkje vert laga born. Som tolvåring hende det at eg vart like forheksa av ei bok som guten vart av dataspelet.

I Japan er skriftteikna ein port til hi sida, der som elles, men i tillegg er porten i seg sjølv eit av dei viktigaste symbola i skriftsystemet. For å nytta ei samanlikning: Kva var den dominerande figuren i skriftteikna slik me kjenner dei frå runene? Jau, det var stolpane, dei høge og rette trestammane som bar byggverk. Berestolpane vart gjerne kalla stavar, som i stavkyrkje; stolpekyrkje ville me ha sagt i dag. Stavane må ha vore like sentrale i norrøn kvardag, arkitektur og førestillingsverd som portane er det i japanske, for dei bar ikkje berre heilage hus som hov og kyrkjer, men òg dei verdfulle versa. Rima i norrøne vers vart difor kalla stavrim, og når stavane òg gjekk att i skriftteikna ein nytta for å skriva versa i bok, vart teikna kalla bokstavar.

I det storslåtte Museet for islamsk kunst i Kuala Lumpur kunne eg studera korleis dolken er ein gjennomgangsfigur i arabiske skriftteikn, slik stolpen er det i runa, og porten i kanji, det av dei tre japanske skriftsystema med kinesisk røter. I kanji går porten att i meir enn femti av teikna. Skrifta står som ein torii mellom det tenkte og det røynlege. Teiknet er ein port.

Minami Tada

Den tradisjonelle folketrua i Japan, shinto, måtte eg lesa om i leksikon. Artiklane opnar gjerne med ein figur, eit bilete av det ein reknar som hovudsymbolet i shintoismen, slik krossen står sentralt i kristendomen: ein port, ein torii. Alltid open, dag som natt. Døra dominerer både skrifta og trua. Arketypen kjem frå tradisjonane, men har vorte med over i moderne kunst. I Haiku. 200 norske versjonar (1992) skriv lyrikaren Paal-Helge Haugen:

skodde kvervlar

kring porten

kven er det som kjem

Portane markerer ikkje berre ein tenkt terskel mellom det jordiske og det heilage i tradisjonell forstand. Dei er sjølve eit møtepunkt mellom det meiningslause og det magiske, som eit fotballmål – ei eventyrleg grense for millionar av supporterar og fjernsynssjåarar på Draumeteateret i Manchester, Old Trafford, eller ein meiningslaus, falleferdig konstruksjon som står forlaten på ei attgrodd løkke.

Moderniserte portar går att i dei minimalistiske og gjerne abstrakte skulpturane til den japanske kunstnaren Minami Tada (1924–2014). Som eit meditasjonsobjekt hundre meter frå hotellet i Fukuoka er Tada-installasjonen «Tid og rom» bygd inn som ein del av den høge fyrsteetasjen i byggverket frå 1980-åra. På den eine langsida skrår dei nedste femten meterane av bygget kraftig innover og opnar såleis ei flate, på gateplan, attmed fortauet, som liknar ein zenhage, utan anna innhald enn ei to meter høg kjegle av rustfritt stål, Tadas føretrekte materiale. Tre og stein, meinte ho, er alt forma. Til hagen leier ein port, stort som eit handballmål, ein open port, i rustfritt stål, som òg ein og annan nyare, tradisjonell torii er laga av. Og som ein tempelboge er porten og kjegla der for å definera tomrommet som var der før.

Eller etterpå – slik ein ljod bryt inn og definerer togna etterpå. Zeninspirerte poetar har skrive dikt om slikt. Som «Sumarhaiku» av Leonard Cohen (frå Jordas krydderboks, 1961):

Togn

og ei djupare togn

når sirissane nøler

Som «Kokosnøtt» av Jan Erik Vold (frå Sirkel, sirkel, 1979), i ei bok der ferda går kring jorda, mellom anna til Japan, men òg til Honolulu:

Hørte

du? En kokosnøtt

som

falt.

Skiftet

I morgon fer eg heim. Det er sundag kveld i Asakusa. Det er dei timane då om lag hundre millionar japanarar vert råka av ein elektrisk støyt. Helga er over. Med eit rykk i kroppen byrjar dei å førebu seg på kvardagen. Finna utgangen. Om nokre timar dreg dei på arbeid.

Eg spurde: Korleis har de utvikla alt det estetiske i landet så høgt, på så mange plan? Mat, handverk, arkitektur, klede.

Svaret lydde: Av di me har så lita tid. Me jobbar og slit det meste av tida. Me har nesten ikkje ferie. Så når me fyrst har tid til å nyta, vil me nyta på høgt nivå.

Eg skal heim, men mange av utlendingane eg møter, har skifta meining. Dei kom hit mellombels, men legg planar om å verta att. For det meste er dei vestlege, og for dei stod døra open. Dei gjekk inn. No vil dei ikkje ut: Den franske direktøren som leier Aust-Asia-kontoret, med ei kone som no studerer japansk, og ikkje kan tenkja seg å dra. Den bayerske mellomleiaren i tyske Kontinental som bur her på tredje året. Den austerrikske ungguten som fekk eit halvt år på romfartsstudiet i Tokyo, og som ikkje berre vil avslutta heile studiet her, men òg søkja jobb.

Måndag morgon kjennest passkontrollen på Narita lufthamn som ein torii. Japan er ei anna verd.