Spennet er stort i denne praktiske utnyttinga av steinen, frå låge bakkemurar til vernemurar, høge som mønet på store hus. Når dei ramlar, er det nesten alltid fundamentet som har svikta, eller press frå jord og slikt bak muren. All varig vøling må difor starte med grunnen. Store byggverk av stein står på fjell eller fastmark, og det gjeld å få vekk vatn som kan gjere balansen utrygg. Arbeidet før bygginga startar, avgjer om muren vert ståande lenge. Steinane i botnen bør ha store flater ned mot jorda.

Varige murar har band på langs, og på tvers dersom muren er høg og har to vangar, to lad. Band er at ein stein ligg over på to eller fleire steinar under. Då held steinane kvarandre på plass. På tvers vert det band dersom nokre steinar dekkjer heile breidda av muren og hindrar at vangane sig frå kvarandre. Holrommet mellom dei er normalt fylt av stein og grus – eller jord dersom muren skal isolere. Då må han stå tørt, under tak. Kjem det vatn i mold, sprengjer frost vangane ut. På nokre hus endar ufsa (rafta) på taket midt i veggen. Då må vatnet kunne renne ned gjennom og ut av muren.

Det er god praksis å leggje flatene med litt fall utover og med retta på steinen ut. Retta er ut når steinen har skrå sideflater som stikk lenger ut nede enn oppe på utsida av muren, og omvendt på innsida. Vatn som då kjem til på innsida, vil sige ned på steinen under og renne utover i veggen. Dette er ikkje alltid lett å få til, og kanskje ikkje alltid like viktig. Men det er slikt dei lærer, dei som murar med gråstein.

Forma stein

Å få steinane til å passe godt i hop, krev at muraren kan tilpasse forma på nye til dei som alt er på plass. Han må øve auget for korleis steinane kan passe i hop, snu dei og heile tida leite etter gode kombinasjonar. Å mure er 90 prosent hjernearbeid, seier tradisjonsdyrkaren Haakon Aase. Ofte må likevel noko på steinen vekk. Det kan vere nok å slå av eit stykke som stikk ut, eller å fjerne ein bulk som gjer at steinen vaglar. Reiskapen er ein hammar eller fleire med ulik tyngde, kanskje ei sleggje – og ein sett, ein meisel med skarp kant til å setje der slaget skal råke. Nokre av dei har ei egg, om lag som på ei tjukk øks, til å kløyve stein eller slå vekk det som stikk ut med. Andre endar i ein pigg, laga til å fjerne bulkar på ei flate. Ein holsett har to egger, ei på kvar side av ein innhol runding. Nokre settar er til å halde i handa, for tyngre arbeid har dei treskaft, slik at éin held setten og ein annan slår.

Å dele ein stor stein i to er godt mogeleg for den som ser gangen i steinen, kvar han har lettast for å sprekke. Dette varierer med bergarten. Oppskrifta kjem til den som prøver. For å dele ei stor helle er metoden å slå – ikkje hardt – på ein sett langs ein strek over steinen. Etter kvart kan slaga bli hardare, men faren med tunge slag er at steinen klovnar i ei anna retning enn tenkt. For å kløyve store steinar er den tradisjonelle metoden å bore hol til ein kile, eller fleire, som trykkjer mot to blekk (stålstykke), eitt på kvar side. Vi kan finne halvmetertjukke steinar som dei har kløyvd med kile i eitt kort hol. Andre gonger trengst det fleire hol og slag vekselvis på kilane.

Eigna til alt

Stein har folk bygt med over heile landet. Men ingen stad kan rikdommen av steinarkitektur måle seg med det som er å finne i bygdene nord for Bergen, skriv Eva Røyrane i boka Av stein. Husa vart til av det som var for hand, nær byggjeplassen, og stein brukte dei til nesten alt dei bygde – steingardar, bakkemurar, kistegrøfter, gardflorar (sommarfjøs mellom innmark og utmark), naust, torvhus og kvernhus er nokre døme. Her er høge løer av mura vegger, og med skifer på taket. Inne kan stå ein lafta flor, eller veggene er tetta med mørtel, slik at dyra stod lunt. Om det er grindverk som ber taket over løa, har mange av dei vernemurar som vegger på dei mest vêrutsette sidene. Slik er det òg med nokre stovehus, der doble murar dekkjer dei lafta veggene i staden for at dei har spikra opp bordkledning. Dei fleste av vernemurane er frå andre halvdelen av 1800-talet og eit stykke ut på 1900-talet. Å byggje i stein er eldgammalt, men husa var mindre før bygdene tok dei første stega inn i pengejordbruket på den tida vi fekk vår eiga grunnlov.

Når dei skulle tette dei doble tørrmurane, var det med å dytte mørtel av leire og sand, eller leska kalk og sand, inn i fugene. Leska kalk er brend kalkstein blanda ut i vatn. Mørtelen av sand og leska kalk stivnar når vatnet tørkar vekk og CO2 frå lufta fester seg til kalken. Det som var kalkstein før brenninga, vert igjen kalkstein. Kalkmørtel held romma tørrare enn dei som har betongmørtel i fugene. Sementbetong herdar ved å trekkje til seg vatn. Han vert tett og alltid fuktig. Med kalkmørtel, nokre gonger med dyrehår og anna tilsetning i, bygde dei store katedralar i Europa.

Mektige minnesmerke

Sjølv om mange av steinbygningane i Nordhordland ikkje lenger er i bruk til dyr og fôr, står dei der som mektige minnesmerke om levekår som neppe var romslege, men med overskot til å reise byggverk som i dag er ein arv på alder med den norske staten, i nokre tilfelle langt eldre. Somme har teke husa i bruk på nye måtar. Magni Skrede på Hjertås i Meland fekk bygt eit nytt hus innanfor murane etter det som ein gong var ei løe med flor. På Holmeknappen driv Leif Johnsen eit galleri i eit liknande hus, no med eit tilbygg i moderne stil, men med form som løa. Andre har restaurert steinbygningane som dei er, og fleire står for tur. Ein flokk i distriktet har lært seg å gjere arbeidet på rett måte, ein tradisjon som Haakon Aase tidsnok fekk tak i og har ført vidare til fleire. Tilskot frå ulike kjelder gjer restaureringa økonomisk overkommeleg.

Erik Solheim