Elevane skal gjerast til medvitne deltakarar i «kommunikasjonsprosesser sammen med læringspartnere og læringsledere». Dette står å lesa i ein plan for kvalitetsutvikling i bergensskulen. Dette nye språket møter du på skular i alle delar av Noreg. Før var det rektorar, lærarar og elevar på norske skular. Lærarane gav elevane kunnskap gjennom undervisning. No er det «læringsleiarar» saman med «læringspartnarar» som har «læringsutbyte» som mål.

Kvar kjem dette språket frå? Svaret får du ved å byte ut l-en i «læring» med ein n. Idealet er «næringsleiarar», med «næringspartnarane», som har «næringsutbyte» som mål. Skulen er ikkje lenger ein skule, skulen er ei bedrift.

Nytalen

Skulen har vore gjennom mange reformer dei seinare tiåra. Og endringar av innhaldet inneber endring av fagorda vi brukar. Nåde den som enno brukar ord som «frøken» og «klasseforstandar», eller utgamle motto som «nydeleg, tydeleg og prydeleg». «Klasseforstandar» heiter i dag «kontaktlærar». Og læring og kunnskap skal sjølvsagt ikkje vera «nydeleg» og «prydeleg» lenger, undervisninga skal vera funksjonell. Men er setninga eg byrja denne kommentaren med, tydeleg? Nei – ikkje når det same kan uttrykkjast slik: «Den langvarige kontakten mellom elevar og lærarar.»

Men det høyrest no eingong betre ut med «læringspartnar» – då er du ikkje ein underdanig elev, og du har god avstand til det som alle tenkjer på med skrekk og gru: puggeskulen. Læringsleiarane kan på hi sida flotte seg som «leiarar». Det kjem godt med i forhandlingar om løn, men det kan like gjerne kokast ned til generell forfengelegskap – altså den gamle historia om «keisarens nye klede».

Medborgar og tyggis

Både lærarar og foreldre har vanskar med å forstå nyspråket. Men det som verre er, er at elevane sjølve må kunne bruke dei i skulekvardagen.

Då må vi til eit anna nyord, «metakognisjon». Det er definert som «å ha medvit om sine eigne tankeprosessar». Det er ingen ting gale med det. Eit krav om sjølvmedvit er noko som går attende til det gamle Hellas: «Kjenn deg sjølv», stod det rita på Apollons tempel i Delfi.

Men det blir ikkje lett for elevane når dei skal gjera det gjennom ord som «lesestrategi» og «førforståing». Det er slett ikkje sikkert at ein tolvåring veit kva «strategi» tyder. Utfallet kan bli at kunnskapslyftet i skulen blir ei rein formalistisk handling: Elevane blir meir opptekne av termar enn av innhaldet i det dei les.

Dessutan blir fallhøgda stor med nytalen. Sjå på nye tverrfaglege tema i skulen, som «demokrati og medborgarskap». I ein skulekvardag med elevar utan større kunnskap om historie, kultur og politikk kan spørsmålet om «medborgarskap» bli koka ned til spørsmålet om ja eller nei til tyggegummi i friminuttet.

Skulen som bedrift

Men for all del – eg er ikkje imot nye fagtermar. Eg meiner «demokrati og medborgarskap» er viktige ideal, dei gjev ny meining til gode, gamle omgrep som opplæring og danning. «Literacy»-satsinga er òg komen for å bli, men at det enno ikkje finst ei fullgod norsk omsetjing av ordet, viser at satsinga enno har startvanskar. Tyder literacy «skrive- og lesekunne» eller tekstkompetanse med hovudvekt på sakprosa? Når skuleteoretikarar talar om «literacy som sosial praksis» som «toleranse», kan ein like gjerne bruke det sistnemnde ordet.

Kvar kjem dei nye orda frå? Mange kjem frå pedagogikk, andre frå fagmiljøa. Til sjuande og sist er det den same soga som gjer seg gjeldande her, det såkalla new public management. Det viser til ein organiseringsmåte av offentlege verksemder som er basert på bedrifts- og marknadsmodellen. Denne modellen har romstert i staten no i tiår, jubla fram av nyliberalismen.

Høyrest ikkje «pedagogisk entreprenørskap» meir «robust» ut enn «pedagogikk»? Og blir det ikkje meir effektivt å gjera ei «emnebestilling» enn berre å velja eit emne på ei skule eller eit universitet?

Formar tankane

Språket formar tankane våre – det er ein gamal lærdom. I det gamle Sovjet heitte det ikkje diktatur, men folkerepublikk, og «minister» var «folkekommissær». Der var det ikkje folket som styrte, det var folkekommissæren som hadde ei djupare forståing av kva folket tenkte – jamvel om folk flest tenkte det motsette. Det var i kritikk mot denne totalitære språkbruken George Orwell i si tid fann opp ordet «nytale».

Medvitet om makta til språket har hatt ekstra vekt den siste tida. Vi har fjerna ord mange oppfattar som rasistiske, «indianar» og «eskimo», og som diskriminerande, som «formann». Men ironisk nok har altså skulane og universiteta, der dette medvitet skulle vera størst, hatt døra vidopen for nytale frå reklame- og marknadsspråket.

Ein annan ironi er at den aller siste satsinga i skulen går under nemninga «kritisk tenkjeevne». Skulle ikkje omgrepa «danning» og «ålmennkunnskap» gjera oss i stand til sjølve å reflektere kritisk over samfunnsfenomen? Men kanskje er det slik at fokuset på kompetansemål og andre formalitetar, som bedriftsspråket fyller skulen med, nettopp har ført til krav om eit nytt søkjelys på innhald og meining. Men då dukkar eit anna problem opp. Kva kunnskap er kritisk og kva kunnskap er det ikkje? Og kven skal avgjera kva type kunnskap som er kritisk?

Ronny Spaans

Ronny Spaans er fyrsteamanuensis ved Nord universitet og fast skribent i Dag og Tid.