I løpet av det siste tiåret har NRK sakte, men sikkert oppdatert det digitale arkivet sitt med opplysande kvalitetsprogram frå fortida til rikskringkastaren. Eg har med jamne mellomrom vore innom og søkt på namn som eg har interessert meg for – anten som forskar og undervisar, som samfunnsdebattant eller rett og slett som allment interessert menneske.

Eg nemner eit par døme: For eit par år sidan var berre eit par program tilgjengelege då eg søkte på Petter Dass. I fjor var heile fem gode program lagde ut – det beste var eit konsert- og samtaleprogram med Erik Bye på Alstahaug der mellom andre songaren Birgitte Grimstad, diktaren Edvard Ruud og kulturformidlaren Sverre Inge Apenes deltok.

No nyleg søkte eg på nytt, og denne dokumentarfilmen var borte. Det same gjeld mange andre gode program som eg har sett med stort utbyte, til dømes eit timelangt intervju med nestor i historiefaget og utanriksminister ved krigsutbrotet, Halvdan Koht. Eit anna døme er serien Møte med..., der ei lang rekkje viktige personar for norsk og skandinavisk kultur og samfunn er intervjua, frå Martin Tranmæl i 60-åra til Olof Palme i 80-åra. Det seier seg sjølv at slike program er ei gullgruve for eit interessert publikum.

Har NRK gløymt rolla si som allmennkringkastar og folkeopplysar? I paragraf 37 i NRK-plakaten heiter det at «NRK skal formidle kulturarven i Norge. Arkivene til NRK er en del av denne». Det heiter vidare at «NRK skal arbeide for å digitalisere og tilgjengeliggjøre disse arkivene for befolkningen. NRK skal tilgjengeliggjøre informasjon om arkivmaterialet». Eg tek òg med det som står sju paragrafar lenger oppe: «NRK skal ikke kreve betaling fra befolkningen for allmennkringkastingstilbudet.»

Titlane som forsvann

I undring over kva som hadde skjedd, sende eg eit e-brev til NRK, og eg fekk raskt svar: «Det er mulig å kjøpe kopier fra arkivet til privat bruk», med tilvising til «priser og betingelser». Til dømes kostar ein kopi frå fjernsynsarkivet på inntil 90 minutt 1100 kroner. På same nettside står det òg at tingaren må ta med «mest mulig informasjon om det aktuelle opptaket», som «nøyaktig tittel og sendedato og navn på medvirkende».

Her kjem paradoksa på rad og rekkje: Ikkje berre blir kulturarven fjerna frå NRKs nettsider, men NRK, som skulle vera eit ikkje-kommersielt organ, krev attpåtil høge summar for å gjera opplysningsprogram tilgjengelege. Kva økonomisk vinst ser NRK i å krevja 1100 kroner for eit intervju med Halvdan Koht? Og ikkje minst: Titlane på dei nemnde klassikarane har forsvunne heilt frå søkjemotoren til NRK. Det er ikkje lenger tale om å «tilgjengeliggjøre informasjon om arkivmaterialet». Korleis skal vi då vita at desse programma eksisterer? Spenninga som eg opplevde som brukar av arkivet, låg nettopp i det at stendig nye og ukjende program vart lagde ut.

Nedskjeringar

No er det ikkje slik at NRK brått har funne ut at kulturarven ikkje lenger er noko som skal delast på internett. Avgrensinga av NRK-materialet går attende til ein strid som har gått føre seg i det stille, utan store oppslag i media.

8000 av totalt 17.000 timar i det som heiter Norwacos portefølje for NRK, vart fjerna etter nyttår. Det kjem av ein strid med Norwaco, ein organisasjon som representerer ulike opphavsrettslege interesser. Norwaco syter altså for at rettshavarar i NRK-program får dei vederlaga dei har krav på. Før jul betalte NRK kvart år ein fast sum for å ha eigenprodusert innhald frå 1960 til 1997 tilgjengeleg på nettsidene til NRK TV. Men i jula vart det full stogg i forhandlingane. Partane kom fram til ei mellombels løysing: For halvparten av den faste summen fekk NRK løyve til å vise halvparten av programma som dei har vist tidlegare.

Kva er så beløpet NRK årleg har overført til Norwaco? Ifylgje Dagbladet handlar det om kring 18–20 millionar årleg. Beløpet synest stort, men jamfører vi det med budsjettet til NRK, blir det berre lommerusk. Det totale tilskotet til NRK på statsbudsjettet for 2020 er 5,7 milliardar kroner. Det er elles fyrste gong NRK får midlar over statsbudsjettet, og det røper truleg òg det som ligg attom reforhandlingane med Norwaco: NRK-lisensen vart fjerna i fjor, og NRK meiner staten ikkje gjev dei fullgodt vederlag. Difor kjem sparekniven inn.

Omvend strategi

NRK sparer altså kring 10 millionar kroner på den nye avtalen. Men kva program er då tekne bort frå NRK-arkivet? I mars prøvde Aftenposten å få vita kva program som måtte bite i graset, men fekk ikkje svar. Mange hadde ottast at Fleksnes og Jul i Skomakergata ville bli tekne ut.

Fleksnes og skomakaren er der enno, men det er ikkje Martin Tranmæl, Koht og Petter Dass i Erik Byes program. Alle programma som er betalte gjennom lisensen, burde liggje gratis ute på NRK-arkivet. Dette er program som i si tid vart finansierte av det norske folket. Er NRK tvinga til å ta ut noko frå det opne arkivet, burde dei heller krevja pengar for program med kommersielt potensial, og ikkje program med allmenndannande innhald.

Både Nasjonalbiblioteket og Arkivverket har dei siste åra proklamert at så mykje som råd av magasina deira skal gjerast gratis tilgjengeleg for allmenta gjennom digitalisering. NRK vel altså å fylgje ein motsett strategi. Heldigvis varer den nye avtalen berre til nyttår. Vonleg vil NRK ta til vitet då. Samanliknar vi programma i NRKs arkiv med mykje av det som blir sendt i dag, der mange av kvalitetsprogramma gjerne er kjøpte inn av andre rikskringkastarar, som BBC, er det nok ikkje få av sjåarane som tykkjer dei norske historiske programma held like høg – om ikkje høgare – kvalitet.

Ronny Spaans er fyrsteamanuensis ved Nord universitet og fast skribent i Dag og Tid.