Lytt til artikkelen:

Fortetting er idealet i dag i norsk byggjepolitikk. Ifylgje Nasjonal transportplan 2018–2029 kan utvikling av såkalla trafikknutepunkt medverke «til bedre folkehelse, og til en forbedring av våre fysiske omgivelser».

Denne tettleiken skal sjølvsagt føre til fleire fotgjengarar og syklistar og auka kollektivtransport. Men det siste året har vist at tettleik nettopp ikkje fremjar folkehelsa, for det er i folketette byar koronaviruset har spreidd seg mest.

For hundre år sidan var det diskusjonar om folkehelsa og epidemiar som gjorde at politikarar og fagfolk la om heile byggjepolitikken. Dei folketette industribyane med små rom og smale gatelaup avla smitte og sjukdom. Må vi i dag gjera same heilomvendinga?

By og smitte

Det er ikkje til å koma bort ifrå at det er ein samanheng mellom koronasmitte og bytettleik.

Forsking viser at urbane sentrum er smittesentrum for covid-19. Meir enn 90 prosent av alle covid-19-tilfelle i verda er funne i byområde. Globalt har dette fått varselljos til å blenkje.

Det er ikkje gjort undersøkingar i Noreg om folketettleik og koronasmitte, men det er sannsynleg at den store smitten i område som Alna i Oslo har samanheng med folketettleik.

Det er vel heller ikkje vågalt å påstå at det er større fare for smitte i byar med stor folketettleik enn i spreiddbygde bysentrum. Jamvel om Stavanger har opplevd ein auke i covid-19, har Stavanger ein tettleik i einebustader på 50 prosent – i jamføring er det 9 prosent i Oslo. Einebustader er langt meir romslege enn husvære i byblokker. Smittefaren er, når alt kjem til alt, større i Oslo enn i Stavanger. Men det finst òg bydelar i Stavanger der ein bur tett.

«Smitteknutepunkt»

I Noreg prisar vi oss lukkelege for å ha unngått dei verste koronabylgjene. Men det er altså ikkje berre takk vere politiske vedtak, i alle fall om vi jamfører med tettbygde storbyar i Spania og Italia. Vi har sett korleis italienarar har lufta seg under den verste koronatoppen: å spasere fram og attende på verandaen. Dei rimeleg vide norske byane, med mange einebustader, har gjort at det er lettare å halde avstand til folk.

Kan vi dermed pusta letta ut i Noreg? Neppe. Satsinga på trafikknutepunkt har alt vorte kritisert for å ta for lite omsyn til miljø og omgjevnad. Ein fortettingspolitikk som har folkehelsa som ideal, kan ironisk nok ende som helsefarleg. Det har vore oppslag i media om trafikknutepunkt ved blokker på fem–seks etasjar. Her blir ofte uteareal, hageanlegg og siktliner nedprioriterte.

Døme er «megafortettinga» i Lørenskog og knutepunkt langs Bybanen i Bergen. Andre døme er Badedammen i Stavanger og planane til Obos om ein bydel på Ulven i Oslo med 3000 bustader og 5000 arbeidsplassar.

Problemet er at staten har ei heller passiv rolle i denne utviklinga. I Noreg er talet på private reguleringsplanar høgt, kring 70 prosent. Mange av utbyggjarane bak planane går fyrst og fremst etter profitt. Di tettare og di færre vegger, di mindre byggjeutgifter. Luft blir det ikkje plass til, korkje innandørs eller mellom bygningane. Luft gjev nemleg ikkje økonomisk vinst.

Trafikknutepunkt kan ende i «smitteknutepunkt», for som vi har sett, er det i nærmiljøet ein stor del av smitten skjer: ved familiesamkomer, fødselsdagar, venelag og så bortetter. Små husvære i blokker med tronge heisar og korridorar er ikkje akkurat eigna til å halde smitte unna.

Fortetting eller ei?

Er fortetting dermed eit ideal som er passé? Nei. Det er verdt å lyde på ein av dei fyrste talsmennene for urban fortetting, amerikanaren Jane Jacobs. Ho skilde mellom fortetting og «overcrowding», overfolking, der mange bur tett og samtidig i små rom.

Fortetting er med andre ord eit ideal vi ikkje kan gå bort ifrå. Vi bur enno for spreitt. Då tenkjer eg ikkje på distriktspolitikk, men på måten vi utformar byane og tettstadene våre på. I europeisk målestokk ligg Noreg langt etter på dette punktet. 5–6 prosent av alle reiser skjer på to hjul i Noreg. I Sverige er talet dobbelt så høgt. Tettstadene våre er ikkje tette nok. 

Men vi løyser ikkje dette problemet ved brått å byggje samantrengde blokker. Det finst ein mellomting mellom luftige einebustader og tronge husvære i kassebygg. Eit døme er hagebyen. Den britiske byplanleggjaren Ebenezer Howard (1850–1928) grunnla hagebyen som ein medisin mot smittespreiing i tronge byar. Men det skulle ikkje vera for spreitt. «Hagebyen» skal ikkje lesast som «hus i hagen», men «byen i hagen». Hagebyen opplever for augneblinken ein renessanse i England. Ein annan modell er dei klassiske bykvartala. Dei medfører tettleik, men allear og breie avenyar vil skapa luft og avstand.

Vi har laga oss mål for avstand mellom personar for å unngå smitte. Minst éin meter, heiter det. Det finst retningsliner for avstand i norske byplanar òg, for å sikre gode bymiljø. Men problemet er at det stadig blir gjeve dispensasjon frå dei. Vi gjev ikkje dispensasjon for einmetersavstanden. I framtida bør vi heller ikkje gje dispensasjon i byggjeplanane. I framtidsbyane vil luft vera like viktig som tettleiken.

Ronny Spaans er fyrsteamanuensis ved Nord universitet og fast skribent i Dag og Tid.