yrkestitlar

RONNY SPAANS

ronny@dagogtid.no

Rådmann er avleggs og skal bort. Det er meldinga i ei ny kommunelov som kommunal- og moderniseringsminister Monica Mæland la fram i mars. Lova er no til behandling i Stortinget.

Utvalet som står bak den nye lova, meiner rådmann er avleggs av to grunnar. For det fyrste er termen misvisande, fordi rådmannen er øvste leiar for den kommunale administrasjonen. Han eller ho bør difor heite kommunedirektør.

Det andre argumentet handlar om kjønnspolitikk. «Det er en målsetting at slike titler skal være kjønnsnøytrale», strekar utvalet under. Framlegget deira var at kommunedirektør av den grunn skulle bli ein lovfesta tittel – altså at alle kommunar vart nøydde til å bruke han. Men før ministeren fekk sagt sin endeleg dom, vart lovframlegget sendt ut på høyring: 55 høyringsinstansar var imot framlegget, medan berre 15 var for. Departementet vel difor ein mellomveg: Dei vil oppmode, ikkje tvinge, kommunane til å endre tittelen.

«Meiningslaust språkleg jåleri», er kommentaren frå Bjørn Sølsnes (Sp), som er formannskapsmedlem i Leikanger.

Men er dette «språkleg jåleri»? Det er ikkje fyrste gong mannen står for fall – då meiner vi sjølvsagt mann i samansetjingar der det tyder menneske. Språkutviklinga dei siste åra viser at den eine etter den andre mannen har falle ifrå.

«Formann Mao»

Kven seier formann i dag? Eller stortingsmann? Ja, vi gjer det nok enno, men frekvensen er sterkt dalande. Medieselskapet Retriever Norge som tilbyd arkivsøk i norske aviser og tidsskrift, er tydeleg på utviklinga: 2008 var eit toppår for formann, med 30.000 tilslag. Ti år seinare er talet minka til 9000. Formennene finst altså enno, men styremaktene vil ha dei bort. I 2009 gjekk likestillingsombodet til aksjon mot Tromsø parkering, der fanst det visstnok enno ein kar – eller kvinne – med tittelen formann.

Stortingsmann førekom tusen gonger i norske medium i 2008, men i fjor var det nesten halvert til 618 tilslag. I staden for formann heiter det no leiar, og i staden for stortingsmann brukar vi stortingsrepresentant.

Ikkje eingong populistiske parti som har brodd mot feminisme, har makta å stå imot utviklinga. Frp insisterte på å kalla Siv Jensen formann då ho fekk leiarvervet i partiet i 2009. Men Jensen ville sjølv ikkje ha tittelen. Frå no av heiter det leiar, sa ho. Meiningsfellar av Jensen i Frp heldt seg langt unna feministiske argument då dei argumenterte imot meiningsmotstandarar i partiet. Dei ville ha namnebytet fordi termen gav farlege kommunistiske assosiasjonar, til «formann Mao». Den siste formannen i partiet, Carl I. Hagen, var ikkje usamd: «Helt i orden», sa han til partikameratane sine.

Andre samansetjingar med -mann har lide same lagnad. I 2012 vart riksmeklingsmann til riksmeklar. Det året var det nemleg fyrste gong ei kvinne fekk dette embetet, Kari Gjesteby. I mai kom ny åndsverklov, lova seier at det ikkje lenger heiter opphavsmann, men opphavar – eit så ferskt ord at eg får feil i retteprogrammet denne avisa brukar.

Opphavsperson vart lansert som eit alternativ, men tapte fordi det finst belegg for opphaver i eldre dansk og upphafari på norrønt. Språkrådet frårådde likevel bruk av dette ordet: innehavar og panthavar er avleidd av verbet ha (som før heitte have), medan hav i opphav har eit anna – ja, opphav. Dei tilrådde opphavsperson, men Kulturdepartementet hadde større sans for det meir ugrammatikalske opphavar.

Kar eller mann?

Mann er altså på retur. Så kunne vi utbasunere: ein siger for kvinnerørsla – etter mange hundreårs, om ikkje tusenårs undertrykking. Men så enkelt er det ikkje. Ein kik i ordbøkene fortel oss kvifor.

Slår du opp mann i den nye riksmålsordboka NAOB, finn du denne tydinga på fyrste plass: «menneske (som art, til forskjell fra andre vesener)». Ordtydingar er nemleg rangerte i primære og sekundære tydingar. Den sekundære tydinga er «voksent menneske av hankjønn». I Bokmåls- og Nynorskordboka er det omvendt: «Vaksen person av hankjønn; mannfolk, kar», lyder primærtydinga.

Kvifor denne rangeringa? Mann tyder opphavleg menneske, medan mann i tyding kar er av nyare dato – om vi ser språkutviklinga i eit større perspektiv. Difor heiter det «i manns minne», og på nynorsk: «manneætta». Det heiter som kjent man på bokmål for ein. Det blir spegla att i andre germanske språk. Engelsk woman tyder eigenleg viv-mann og på islandsk heiter det enno karlmadur og kvenmadur (madur er mann i nominativ).

Og difor seier Adam i nynorskomsetjinga av Bibelen frå 1938: «Dette er då bein av mine bein og kjøt av mitt kjøt. Ho skal kallast kjerring; for ho er teki av ein kar.» Det handlar sjølvsagt om kvinna, som Gud skapte av Adams sidebein. Tretti år seinare seier Adam: «Ho skal kallast kvinne, for ho er teken av ein mann.»

Og tretti år seinare att kjem det inn eit åtvarande element i ordbøkene. Om bruken av mann i samansetjingar, der ordet har tydinga individ eller mennesket – den bruken vi interesserer oss for i denne artikkelen – heiter det i NAOB: «nå ofte erstattet av andre betegnelser».

Det seier altså riksmålsmenn i dag, dei som ein gong heldt fana høgt for fri sprogutvikling – hm, orsak språkbruken her, eg meinte sjølvsagt riksmålspersonar.

Sjømann og fylkesmann

Dermed skulle vel saka vera klar. Det finst ikkje rådbot for rådmannen, og andre samansetjingar med -mann.

Men er vi så visse på det? Det finst mange -mann-samansetjingar det ikkje er så lett å få bukt med: lensmann, kjøpmann, sjømann, og ikkje minst nordmann, eller enkle uttrykk som fyrstemann og sistemann.

Eit eksempel på dilemmaet kampen mot mannsordet fører med seg, finn vi eit par år attende. I 2013 kom det ei ny sjømannslov, men denne gongen hadde lova skift namn, til skipsarbeidslova. I proposisjonen til Stortinget skreiv Nærings- og handelsdepartementet at ei notidig lovgjeving må byggje på kjønnsnøytral terminologi. Difor vart det vedteke å byte ut sjømann med arbeidstakar. I lova heiter det skipsarbeidstakar.

Men blir det ikkje for enkelt å berre leggje til -arbeidstakar? Kva blir brannmann? Brannbilarbeidstakar? Ikkje uventa vekte endringa motbør, mellom anna frå sjømannen Jarle Andhøy og forfattaren Jon Michelet. Sjømann går nok ikkje så fort ut av det norske språket. Eller gjer det ikkje det? Som det går fram av ein annan artikkel i denne avisa, vil ordet forsvinne uavhengig av kva kjønnspolitisk meining ein legg i ordet.

Dilemmaet er òg tydeleg i proposisjonen til nye kommunelova. Dokumentet er på 467 sider. Rådmann førekjem 24 gonger, nemninga fylkesmann førekjem derimot 350 gonger utan at det blir diskutert i eit kjønnsperspektiv. Det same gjeld andre termar som er innarbeidde i offentleg sektor, som sysselmann, formannskap og tenestemann. Frå før kjenner vi lensmann og embetsmann. Blir endringa av rådmann ei reint symbolsk endring når det offentlege språket er fullt av andre -mann-ord? Departementet vil skifte ut fylkesmann, men Monica Mæland seier at det enno ikkje har dukka opp eit godt framlegg til ein kjønnsnøytral tittel.

Direktørar tener godt

Eit anna spørsmål er om den nye nemninga kommunedirektør er funksjonell. Nei, seier nokre av dei høyringsinstansane som var kritiske til termen. «Kommunedirektør er svært likt den etablerte tittelen kommunaldirektør som brukes om ledere på nest øverste nivå i kommuneadministrasjonen», heiter det frå Justis- og beredskapsdepartementet.

Det har tidlegare kome inn andre alternativ til rådmann. I 2010 gjorde kommunalminister Liv Signe Navarsete framlegg om borgarmeister på ein konferanse for kvinnelege rådmenn i Oslo. Men borgarmeister blir ikkje teke opp att i kommunelova.

Direktør er ikkje eit fråstøytande ord. Langt ifrå. Det smakar pengar. Som kjent heiter tilsette i konsulentnæringa ikkje konsulentar og rådgjevarar lenger, dei er direktørar. Den store ironien er jo at nett rådmennene har opplevd ein kraftig lønsauke dei seinaste åra. Bergens Tidende melde i 2016 at rådmannsløna i Askøy hadde fordobla seg på sju år. Rådmannen har ei årsløn på 1,5 millionar i året. Lenger aust, i Asker, har rådmannen like høg løn som statsministeren, 1,6 millionar.

Spørsmålet er då om direktørtittelen ikkje hadde kome kor som er, uavhengig av feministiske og kjønnsteoretiske argument.

«Helsesjukepleiar»

Den veit best kvar skoen trykkjer, som har han på, heiter det. Og vi kan ikkje undervurdere meininga til kvinnelege rådmenn i landet.

«Det er rundt 120 kvinnelige toppledere i norske kommuner som hver dag kalles mann gjennom sin stilling som rådmann. Det er gammeldags og avleggs», seier Monica Mæland i ei pressemelding.

Ein titt på Retriever Norge viser mogelegvis ein tendens: Rådmann hadde om lag 40.000 treff i 2016, men 37.000 treff året etter. Kommunedirektør har på den andre sida så vidt byrja syne seg. Frå tre–fire treff i byrjinga av 2000-talet til 25 tilslag i 2016.

Denne artikkelen har handla om kvinner som ikkje vil ha titlar med «mann» i seg. Men endringar skjer òg på den andre fronten. Helseminister Bent Høie vurderer for augneblinken eit framlegg frå Landsgruppen av helsesøstre i Norsk Sykepleierforbund. Dei går inn for at tittelen «helsesyster» blir bytt ut med «helsesjukepleiar».

Argumenta deira handlar ikkje om diskriminering, men om å gjera faget meir attraktivt for karar og gutar. Mellom Sykepleierforbundets medlemer var det per desember i fjor berre fire mannlege helsesystrer i Noreg.