Språk

Christiane Jordheim Larsen

christiane@dagogtid.no

Historia om forskings-, dokumentasjons- og bokprosjektet Språkfakta starta med eit enkelt spørsmål, som svirra i nynorskkrinsar i 1997. Ivar Aasen-året 1996, som markerte hundreårsminnet for Ivar Aasens død, var nett avslutta. Ottar Grepstad, kanskje best titulert som språknestor, var ein av dei som stilte spørsmålet: Korleis går det med nynorskbrukarane? Ein visste litt om korleis nynorsk vart nytta i skulen, kyrkja og NRK, men kva meir?

– Prosjektet var å samle pålitelege harddata, som vi kalla det den gongen. Tankegangen var at ein kunne få ein meir opplyst diskusjon om språk i Noreg om ein kunne talfeste ting, seier Grepstad til Dag og Tid.

– Prosjektet voks?

– Ut over alle grenser. Eg vart vel litt overraska over kor mykje det var mogleg å finne. Éin ting er å finne ting som andre har laga. Ein annan å utvikle måtar å finne nye tal på og nye måtar å kombinere tal på. Då er det nesten berre fantasien som set grenser. Det er mykje fantasi i tabellar.

Norsk på topp 100-lista

I dag, 23 år og seks Språkfakta-bøker seinare, er dei to siste verka klare. Stoff frå meir enn 10.000 kjelder er oppsummert i ei trykt bok på 730 sider og ei e-bok med 1080 tabellar og figurar på 1777 sider. Grepstad har samarbeidd med forskingsinstitusjonen SIL International i Dallas, som har gjort det mogleg å vise internasjonale utviklingstrekk og kople desse til språksituasjonen i Noreg.

Med harde data kjem også harde nyhende. Som at 7117 språk er i dagleg bruk i verda, og at 2400 språk er på veg ut av bruk. Og som at Noreg, med 0,07 promille av innbyggjarane i verda, har to språk som er rangerte blant dei 100 mest vitale språka i verda.

– Dette er det instituttet i Dallas som slår fast. Då eg var der i 2011, var dei i gang med å tenkje ut eit system for å vurdere kor solid kvart språk i verda er, ut frå eit sett kriterium, forklarar Grepstad.

At norsk kjem såpass høgt på lista, handlar om kva rolle norsk har i samfunnet, til dømes i utdanninga eller i form av støtteordningar som styrkjer det.

– Posisjonen norsk språk har i Noreg, må ikkje undervurderast. Då Stortinget jamstilte dansk og landsmål i 1885, gjorde det Noreg til det første fleirspråklege landet i verda. Det har ikkje vorte jamstilling, men det er lett å oversjå kva slike vedtak har å seie.

Meir til språk enn veg

Det kanskje største nyhendet i denne utgåva er reknestykket som viser at Noreg brukte 96 milliardar på skriftkultur, i form av norskopplæring i heile utdanningsløpet, i 2018. Det er meir enn det som vart brukt på vegar og forsvar. Til saman. Same år gjekk 35,4 milliardar til vegbygging og 54,9 milliardar til forsvar.

– Eg har ikkje funne noko i nærleiken av eit slikt reknestykke på noko språk. Det var ein idé som ramla inn i hovudet og eit uttrykk for at heile Språkfakta-prosjektet har vore ei feiring av det tverrfaglege. Det finst garantert folk som kan meir om kvart forbaska tema enn eg kan, men eg insisterer på at vi treng meir tverrfagleg forsking og dokumentasjon av språk i Noreg, seier Grepstad.

Talet er truleg også ganske mykje høgare enn 96 milliardar, trur han, sidan ingen private midlar er rekna med, og heller ikkje urfolksspråk og historiske minoritetsspråk eller offentlege investeringar.

Forfattaren meiner reknestykket bør få konsekvensar.

– Når styresmaktene får vite at dei bruker meir på skriftkultur enn på vegar og forsvar til saman, er det ikkje så lett å snakke om språket berre i festtalar. Då er det store verdiar på spel.

Godt eller dårleg nytt

Grepstad har også rekna på kor mange nynorskbrukarar vi hadde i Noreg i 1950, og kor mange vi har i dag. Han meiner det er merkverdig mange nynorskbrukarar i Noreg, og at nesten like mange bruker nynorsk i 2020 som i 1950.

– Nedgangen er på over 20 prosent. I 1950 brukte 75 prosent bokmål og 25 prosent nynorsk. I 2020 er tala 87,5 og 12 prosent. Ei anna vinkling på dette kan vere at prosentdelen som bruker nynorsk, har falle ganske drastisk?

– Begge vinklane er sanne, og det er klart at det er forskjell på 700.000 nynorskbrukarar i 1950 og om lag 550.000, som er det konservative anslaget eg har på nynorskbrukarar i dag. Poenget mitt er å skape merksemd om at det ikkje er prosentdelar som bruker språk, men faktiske folk. Språk er avhengig av mange brukarar, og nynorsk har mange brukarar. Det er svært viktig. Eg vart overraska då eg rekna på det.

– Korleis vil du seie det står til med det norske språket?

– Eg vil seie at den viktigaste indikatoren er digitale medium. Der begynte eg alt i 1997 å undersøkje korleis det står til med norsk. Tekstmengda har auka eksponentielt. I denne veldige utviklinga rangerer eg no norsk bokmål som nummer 35 i digital bruk. Det er interessant å sjå at bruken av engelsk utgjer ein mindre del på internett no enn for tjue år sidan fordi andre språk aukar sin del.

– Regjeringa skriv i proposisjonen om ny språklov at norsk står i fare for å tape domene, altså at det forsvinn frå enkelte sektorar i samfunnet, til dømes innan IKT. Uroar det deg?

– Ja, det er all grunn til å vere uroleg for presset frå engelsk. Eg veit ikkje om IKT er mest utsett, men det er kritisk i akademia. Der går det mest ut over bokmål, sidan nynorsk aldri har vore mykje brukt. Internasjonaliseringa har ein konsekvens, og den har mange peikt på.

– Korleis ser du på framtida for det norske språket?

– Det er det klassiske spørsmålet. Det veit ingen av oss så mykje om, og eg har aldri likt å byggje prognosar. Eg bruker å vise tilbake til 1990. Om nokon hadde sagt at ein om 30 år kom til å sende milliardar av tekstmeldingar på eit håplaust lite tastatur, på eit apparat som heiter mobiltelefon, hadde ein ikkje trudd det. Nøkkelen til ei trygg framtid for eit språk er at det er skriftfesta, og at det gjennomsyrar samfunnet. I Noreg er det på mange område ikkje mogleg å hevde seg utan å kunne skrive. Skrift er nøkkelen, og derfor bruker Noreg mange milliardar til å lære folk norsk språk og ta vare på det. Det er for meg det viktigaste i denne boka.

– Og no set du punktum for prosjektet?

–?Eg bestemte meg for fleire år sidan, om eg fekk høve til å fullføre dette i 2020, då ville eg setje punktum og samle trådar. Ein gong kjem nokon til å ta over materialet og føre det vidare. Eg kjem ikkje til å lage ein tabell til. Sjølv om eg har frykteleg lyst.