Marcus Thrane (1817­–1890) starta dei såkalla Arbeiderforeningene på midten av 1800-talet, og med dei ønskte han å gje dei stemmelause ei stemme – dei som ikkje hadde stemmerett ved stortingsvala skulle bli myndiggjorde ved å skrive i blad, delta i møte og jobbe for felles velstand. Han blei møtt med begeistring – og fengsel.

Kva var den viktigaste politiske saka hans?

Den viktigaste politiske saka var ålmenn stemmerett for menn – på lang sikt. I mellomtida skulle dei som trong betre kår i livet, danne foreiningar og drive sjølvhjelp i form av ulike forsikringskassar, og dei skulle bli danna til borgarar, mellom anna ved å organisere undervisning på den einaste fridagen i veka – søndagen – og ved å delta i leseselskap, få tilgang til bibliotek, delta i korsong og teater.

Kva meinte han om samtida?

Marcus Thrane meinte at styreforma i hans tid i praksis var udemokratisk – og difor i strid med Grunnlova. Embetsmannsstaten heldt dei eigedomslause i fattigdom ved å nekte dei å tale saka si. Den grunnlovsfesta ytringsfridomen såg nemleg ikkje ut til å gjelde dei. Derfor starta han mellom anna Arbeiderforningernes Blad, der ein kunne påpeike feil, manglar og urettvise i det norske samfunnet.

Kva innverknad hadde han på ettertida?

Marcus Thranes innverknad på ettertida er tvitydig. Då demokratikampen hans blei møtt med fengselsstraff, passar han ikkje inn i kjende framstillingar av 1800-talet som stadig meir demokratisk. Thrane har likevel alltid vore anerkjent som ein forløpar for arbeidarrørsla, og det var krefter i Arbeidarpartiet som fekk henta leivningane hans frå USA og gravlagd dei på Vår Frelsers gravlund i Oslo.

Var han lukkeleg?

Marcus Thrane verka å vere vært levande, ein livsnytar med temperament, humor og empati. Han var svært lukkeleg saman med kona, Josefine, særleg i tida då dei etablerte seg på Lillehammer og dreiv skule saman. Fengselsopphaldet formørka Marcus Thranes sinn, som fekk ein ny knekk då Josefine døydde få år etter at han slapp ut av fengselet, men dei gjenlevande borna gav han framleis lyse augneblinkar.

Var han eit godt menneske?

Marcus Thrane ser ut til å ha vore styrt av empati og rettferdstrong, og han må karakteriserast som eit godt menneske – som rettnok kunne vere svært irriterande, særleg fordi han ofte lét det djupaste alvoret avløysast av tøys og tull. Dermed blei han lett misforstått, men det var aldri mogleg å misforstå at han ønskte det beste for dei som leid – dei andre kunne saktens tole ein spøk og ein støyt.

Kven var han i strid med?

Marcus Thrane var i strid med dei norske styresmaktene, dei som forvalta makta i landet, utan å gje folket den tilmålte delen deira – slik Grunnlova hadde bestemt. Men han hadde også vener i dei øvre samfunnslaga, og han kom sjølv opphavleg frå ein deklassert handelselite. Styresmaktene kunne ikkje forstå kvifor han ville jobbe for dei fattige, og mange blei provoserte av den fritalande og provokative humoren hans.

Trudde han på Gud?

Marcus Thrane trudde på Gud, og han var særleg opptatt av Jesus, som han såg på som eit førebilete i kampen mot fattigdom og urettvise. Marcus Thrane blei ein gong tiltala for blasfemi på grunn av ein tekst han skreiv i Arbeiderforeningernes Blad – men han blei frikjend, med god grunn. Marcus Thranes tekst var ein kritikk av makta og dobbeltmoralen til kyrkja, ikkje av religion og gudstru.

Kva ville han med livet?

Lenge såg det ut til at Marcus Thrane eigentleg berre ville ha det moro, leike trubadur og treffe folk. Så er det som om han ganske plutseleg oppdaga dei sosiale og politiske skilnadene i landet, og vigde deretter livet sitt til å kjempe mot urett, for ei framtid der den fattige ikkje svalt, men kunne nyte frukta av arbeidet og bygge livet sitt, stein for stein.

Typisk sitat?

Og nu vi klarligen forstaa,

At aldri vil vor Nød ophøre,

Om intet selv vi vilde gjøre:

Næst Gud, du selv deg hjelpe maa!

Ei Suk og Haab kan flytte Stene,

Men Enighed og Daad alene:

Og derfor i vort Frelsens Verk

Vi synge: Enighed gjør sterk!

(Frå Arbeiderforeningenes sanger)

Mona Ringvej

Mona Ringvej er historikar, redaktør i Pax Forlag og forfattar. Ho har skrive boka «Marcus Thrane. Forbrytelse og straff» (2014).