Demokrit var ein gresk filosof som levde ca. 400 år før Kristi fødsel. Han levde i ei tid då dei såkalla joniske naturfilosofane hadde byrja å stille spørsmål ved naturen, ut frå den tanken at menneskets fornuft og tankekraft kunne avdekkje naturen og det som skjedde der, i staden for å overlate forklaringane til gudar, naturånder og vette. Det var starten på vår naturvitskap.

Demokrit lanserte ein drastisk tanke. Universet er eit endelaust, tomt rom. I dette rommet svirrar tallause atom omkring. Og det er alt som finst. Universet er atom og tomrom, ingenting anna. Atom tyder udeleleg. Alt som finst, er kombinasjonar av atom, kroppen vår, tankane våre, draumane våre. Lyset er atom som gjev oss bilete.

Men det ligg inga meining, ikkje noko føremål bak denne dansen atoma gjennomfører. Resultatet, det som blir skapt, også vi, er tilfeldig.

Ideen var dristig og kom til å prege mykje tenking, jamvel om det skulle ta bortimot to og eit halvt tusenår før Albert Einstein prova at atomet fanst. Og då var det ikkje udeleleg lenger.

Alle Demokrits verk er borte, men hans store samtidige, Aristoteles og Platon, refererer han grundig. Og dei tek avstand frå han. Dei meinte at alt som skjedde, hadde eit føremål. Sokrates, læraren til Platon, tykkjer det er greitt at jorda er rund. Men kvifor er ho rund? Kvifor er det godt for jorda å vere rund? Det må fysikarane kunne forklare.

Aristoteles, Sokrates og Platon leita etter meininga i verda rundt seg.

Demokrit gjorde ikkje det. Hans verd var meiningslaus.

Carlo Rivelli skriv om dette i fleire bøker.

Jakta på meininga med det heile kom til å prege europeisk tenking. Drygt eit par tusenår etter Demokrit lanserte eksistensialistane sine svar. Dei hevda at det ikkje finst noka meining. Meininga må mennesket skape sjølv, gjennom vala dei gjer i livet. Eksistensen kjem før essensen, sa Sartre. På enkel norsk tyder det at livet kjem før ei overordna meining. Det er livet som skaper og formar meininga, ikkje omvendt. Og det finst ingen overordna instans som disponerer meininga. Det gjer mennesket sjølv.

Kampen om meininga og forståinga kom til å liggje under i ein av dei store konfliktane i vitskapen i førre hundreåret, konflikten mellom nobelprisvinnarane Albert Einstein og Niels Bohr.

Einstein publiserte i 1905 fire artiklar som revolusjonerte fysikken. Gamle inngrodde omgrep som tid og rom fekk nytt innhald. Han meinte, som dei joniske naturfilosofane, at det var vitskapens oppgåve å avdekkje og forklare naturen, i stort og smått, univers og atom.

Til grunn for arbeidet hans låg nokre grunnleggjande tankar. Den fysiske verda har objektiv eksistens, og alt som skjer der, har ein grunn, ei årsak. Det er denne som må finnast.

Det galdt, utan unntak, det vitskapsfolk kallar eit kausalitetsprinsipp. Alt har ein grunn.

Så dukka kvantefysikarane opp, med Niels Bohr som den største stjerna. Dei meinte å kunne påvise at kausalitetsprinsippet ikkje galdt inne i atomet. Der spratt elektrona omkring i hytt og vêr, fullstendig på sjølvstyr, utan nokon påviseleg grunn. Kvar gong dei skifte bane, sende dei ut ei lita energimengd, kalla ein kvant. Dette baneskiftet, som er den minste måleeininga som finst, er eit kvantesprang.

Nobelprisvinnaren Werner Heisenberg, den tyske atomfysikaren som hadde ei stor rolle i den siste tungvassfilmen, påviste også at det å observere desse spranga påverkar det som skjer inne i atomet, slik at observasjonane alltid er usikre, smitta av observatøren.

Dette gjorde Einstein rasande. At det kunne skje ting inne i atomet utan påviseleg årsak, var ein utoleleg tanke som truga den bastante trua hans på kausalitetsprinsippet og heile verdsbiletet hans. Det tilfeldige braut seg inn i det universet han prøvde å ordne. Det vart intense debattar, over tiår. Einstein, det store geniet, døydde som ein bitter mann.

Nokre spretne elektron inne i Niels Bohrs atom hadde rota det til for han. Dei var meiningslause, på sjølvstyr.

Slik uorden ville ikkje den gamle rebellen Albert Einstein vite av.

Like lite som Aristoteles, Sokrates og Platon ville vite av Demokrits meiningslause atom.

Andreas Skartveit