Tvangsgifte er noko anna enn tvangssamanslåing av kommunar, men dei to sakene har mange sams drag. I båe tilfelle er det tale om å føra i hop nokon som ikkje har gjeve fritt samtykke til det. Den reiskapen me kallar tvinge (t.d. skrutvinge), held på med noko liknande: Ho pressar saman to stykke som elles ikkje hadde vore i lag. Tvang dreiar seg likevel ikkje om spleising og samhald, men om å få noko til å henda – trass motstand.

Meir presist går tvang ut på at éin vilje valsar ned ein annan, og me har ein humoristisk seiemåte som tek tvangen på kornet: «Vil du ikkje, so skal du.» Orda tvang og tvinga har lenge vore nytta om press og nøyding, men det er noko uklårt kvar dei kjem ifrå. Me skal ikkje tvinga oss innpå orda og pressa dei for informasjon, for det er ikkje tvingande naudsynt å kjenna opphavet deira. Me kan fint granska bruken av tvang utan å bruka tvang.

Det ser ut til at tvangen kjem både innanfrå og utanfrå, for det er like vanleg å tvinga seg sjølv som å tvinga andre. Du kan tvinga fram ein smil, tvinga deg or senga og røra deg på ein tvungen måte, og du kan tvinga i deg maten. Tvangsfôring er elles eit kjent fenomen, i alle fall i biletleg form: «Dei tvangsfôrar oss med reklame.» «Nynorskfolk vert tvangsfôra med bokmål.» Stundom er det vanskeleg å seia kva eller kven som tvingar oss. Tvangstankar og tvangshandlingar er lumske saker, og om tvangen vert retteleg ille, kan det henda at nokon tenkjer på å få deg tvangsinnlagd.

Då vil dei bruka tvang fordi dei meiner at det på sikt kjem til å gagna deg. I mange tilfelle vert tvangen nytta just slik: Han er eit litt leitt verkemiddel som skal tena ei god sak. Bandtvangen vernar vilt og bufe, og den gamle murtvangen (forbodet mot å byggja trehus i byane) minska brannfaren. Tvungen skulegang er vel heller ikkje so dumt? Men slipstvangen greier me oss fint utan, i alle fall om me ser stort på det. Visse former for tvang gagnar berre tvingaren, og den som tvingar gjennom at andre skal tvangsflyttast, tenkjer nok mest på seg og sitt. Det sleipaste er å utsetja folk for «friviljug tvang». Då kjenner dei seg nøydde til å godta ei (dårleg) løysing fordi alternativet er verre. Sæle er dei som kan føra utvungne samtaler og elles utfalda seg tvanglaust og fritt!

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com