Astronomi er kunsten å få universet til å fortelje kva som er og skjer der ute, og kva som gjennom tidene har skjedd. For å få denne forteljinga i gang må astronomane leite etter nokon som kan fortelje, og så presse forteljinga ut av dei.

Første forteljaren var menneskeauget. Auget såg det det såg, og hjernen bak auget prøvde å forstå det auget fortalde. Menneskefantasien hjelpte til. Mange kulturar sende gudane sine ut i universet, der dei styrte med gudemakta si. Gudane fekk ansvaret for universet og ordna det som hende der.

Så fann menneska nye forteljarar. Då lyset vart tilkjent farten sin, byrja det å fortelje. I dag måler lyset opp og kartlegg universet. Det fortel kor langt det er mellom stjernene, målt i lysår. Det fortel også kva som finst ute i stjernehimmelen. Ved å analysere lysfargen, ved såkalla spektralanalyse, kan astronomane finne ut kva som finst på dei ulike stjernene: gass, metall, vatn, is. Og lysfargen frå ein del stjerner fortel at universet stendig utvidar seg, med den forundringa slik kunnskap fører med seg for oss jordbuarane.

Siste tiåra har vi sendt såkalla romsondar ut i stjernehimmelen, og dei fortel og fortel og fortel, fantastiske ting.

No har spanske astronomar granska stjerna J0815+4729. Øyvind Grøn fortel om dette i bladet Astronomi. J0815+4729 er ei gammal stjerne, skapt tidleg i universets historie. Ho er langt borte, 7500 lysår frå sentrum i Mjølkevegen og 32.600 lysår frå sola. Overflatetemperaturen er på 5940 grader Celsius.

Forteljaren her er grunnstoffet litium. Mengda av litium i stjerna fortel om kor mykje litium som fanst i materien i himmelrommet då ho vart skapt. Så lenge stjerna er i live og brenn hydrogen til helium, som stjerner skal, vil mengda av litium i stjerna vere konstant. Dagens mengd av litium i J0815+4729 vil fortelje om situasjonen i universet då ho vart skapt og fekk si tilmålte mengd litium. Dette er kunnskap som kan hjelpe til med å kome nærare skapinga av og den første tida til universet, noko astronomane er svært interesserte i.

Litium har atomnummer 3 og er då det tredje lettaste av grunnstoffa, etter hydrogen og helium. Stoffet vart oppdaga av svensken J.A. Arfvedson i 1817, og den store svenske kjemikaren J.J. Berzelius gav det namnet lithion, av det greske ordet for stein, den same rota som vi har i litografi.

Og så, i moderne tid, dukka litium – på uforklarleg vis – opp i psykiatrien.

Mentale sjukdommar, ugreie i sinnet, har på tragisk vis følgt menneska gjennom historia. Stort sett har menneska vore nokså hjelpelause mot desse uforståelege plagene. Folk har gjort så godt dei kunne, med dei kunnskapane dei ikkje hadde, og psykiatrihistoria er ikkje berre vakker.

Ei utbreidd psykisk plage blir i dag kalla bipolar tilstand. Tidlegare heitte ho manisk-depressiv sjukdom.

Sjukdommen artar seg slik at pasienten i manisk fase er svært oppstemd og ukritisk og finn på sære, dumme og merkelege ting, før depresjonen set inn og alt blir nattsvart. Mani og depresjon følgjer kvarandre i eit livslangt løp. Sjukdommen utløyser mange sjølvmord, i Noreg i gjennomsnitt eitt sjølvmord til dagen.

Lenge var psykiatrane nokså hjelpelause mot denne lidinga. Tunge medisinar og andre metodar vart nytta, med lite hell.

Så dukka, på forunderleg vis, litiumet opp. Det viste seg at det var den etterlengta vedundermedisinen. På forunderleg vis stabiliserer og normaliserer litiumet sinnstilstanden, ved å påverke informasjonsflyten i hjernen. Og dei bipolare, eller manisk-depressive, kan leve eit så godt som normalt liv. Og sjølvmordsfaren er mykje mindre.

Så driv altså dette eldgamle grunnstoffet, eit av dei eldste, og fortel historia til dei stjernene der det finst, samtidig som det lækjer menneske på jorda som er plaga av sjukdom på sinnet.

Det er godt gjort av eit stoff som nesten ikkje finst.

0,003 prosent av jordskorpa er litium. Det finst som metall i jorda i fleire land. Og det har vore kjent i berre to hundre år.

På denne korte tida har det sett djupe og synlege spor, i himmel og på jord, i sjel og livslukke.

Litiumet kom seint, men godt.

Andreas Skartveit