Staten er ein institusjon som har monopol på fysisk maktbruk innanfor eit avgrensa område. Han har som institusjon hatt eit turbulent liv i historia. Staten lever eit utrygt liv.

I førre hundreåret såg vi tallause statar som braut saman og vart borte, som den austerrikske, den jugoslaviske, den tsjekkoslovakiske, den sovjetiske, den ottomanske og endå var det visst fleire. Går vi lenger tilbake, er den historiske skraphaugen full av fallerte statar. Romarriket var den dominerande staten i si tid. Så var det over.

Eit problem for staten er at han skal gripe over så mykje. I nokre statar bur det mange ulike folkegrupper, etnisitetar. Dei kan sprenge staten, som i Jugoslavia, i Tsjekkoslovakia og i Sovjetunionen.

Så er det gjerne andre maktsentrum i staten. Og alternative maktsentrum kan vere problematiske for statsmakta. Mafiaen på Sicilia er eit døme, etablerte gangsterområde i storbyar eit anna.

Og så er det maktsentruma i business og finans. I alle etablerte moderne statar er det eit spenningsforhold mellom næringsliv og stat. Staten krev skatteinntekter, innsyn og kontroll. Næringslivet krev fridom.

Når næringslivet får stor makt og fridom, kan staten kome i vanskar, som vi såg då finanskrisa råka USA og etter kvart resten av verda.

Debatten om Statoil i etableringsfasen handla om dette. Kritikarar meinte vi måtte sjå til at ikkje Statoil vart så stort at det styrte staten, i staden for at det skulle vere omvendt. Kjerra skulle ikkje styre hesten. Debatten er ikkje over.

Han er ikkje ny. Historia har sett dette før.

Europeisk næringsliv og kapital stod bak mykje av koloniseringa av verda utanfor Europa. Det var ikkje den britiske staten som la India under seg. Det gjorde British East India Company. I over hundre år regjerte dei over eit mektig indisk imperium. Dei hadde ein privat militær styrke på opptil 350.000 soldatar som dei kontrollerte imperiet med. Det var langt fleire soldatar enn det britiske monarkiet rådde over. Først i 1858 nasjonaliserte den britiske krona det indiske kontinentet, med den private hæren. Og 90 år seinare var det slutt for britane i India.

Indonesia har ei liknande historie. Vereenigde Oostindische Compagnie, VOC, vart skipa i 1602. Året etter kom dei første nederlandske kjøpmennene til Indonesia. Dei skaffa seg kanonbåtar, leigesoldatar og festningar. Ved slag og militæraksjonar la dei øyriket under seg, og dei kontrollerte det i nærare 200 år. Først i år 1800 overtok Nederland kontrollen over Indonesia.

Både den britiske og den nederlandske staten kom seint traskande og overtok koloniane fleire hundre år etter at private selskap hadde gjennomført koloniseringa. Det var ein naturleg ting, og ingen heva eit augnebryn fordi om eit privat selskap etablerte eit imperium, skriv historikaren Yuval Noah Harari.

Men avviklinga fekk statane ta seg av.

Private selskap som driv med kolonisering, høyrer ikkje berre fortida til. I moderne tid har vi, spesielt i Mellom-Amerika, sett amerikanske selskap som har hatt eit fast grep om makt og styring over småstatar, gjerne på sida av offisiell amerikansk politikk. Privathærar og innsmugla våpen har vore i bruk, noko som så har dukka opp som skandalar i amerikansk politikk.

I dag prøver regjeringar og styresmakter å få fastare styring på internasjonal industri og finans. Store konsern er langt på veg fedrelandslause, og dei har skapt ordningar for å komme unna klåfingra og kravstore statshender. Skatteparadis, korrupsjon og valutaspekulasjon kanaliserer svære verdiar utanfor kontrollen til statane.

Det prøver statane å gjere noko med. Dei møter makt med motmakt.

Men dei meiner i alle fall ikkje at det er heilt i orden om europeisk næringsliv driv privat imperiebygging rundt i verda, slik den britiske og hollandske regjeringa meinte for nokre hundre år sidan.

Vi får sjå kva statane kan få gjort med det. Dei har knapt like mykje tid til rådvelde som den britiske og hollandske regjeringa meinte dei hadde.

For statane meiner at makta og æra tilhøyrer dei.

Andreas Skartveit