«Etter ein knipar kjem ein øydar», seier ordtaket. Me kan òg seia det slik: «Etter avlaren kjem øydaren.» Det me har samla og bygt opp gjennom måtehald og hardt arbeid, kjem nokon etter oss til å skusla bort. Det er lett å tru at folk som er oppvaksne mellom kniparar, knipefantar, knipelus, knipkallar og andre knipne folk (gniarar), vert kniparar sjølve. Men nokre av dei får knipeskapen heilt opp i halsen og vert øydarar just fordi dei er oppseda til å knipa inn på alt.

Mange har hamna i pengeknipe etter ovdrykk og vågespel på ymse kneiper. Dei kan trøysta seg med at knipe og kneipe ordhistorisk sett høyrer i hop. Til grunn for det heile ligg verbet knipa. Granskarane reknar med at det er eit heimleg ord, jamvel om me ikkje finn det i gamle nordiske mål. Ordet kan òg vera lånt frå lågtysk. Grunntydinga skal vera ‘klypa, klemma’. Det er òg ei gamal gjerd å bruka knipa om landskap og opningar som snevrar seg inn, vert trongare: «Dalen knip seg saman.» «Ho kneip i hop munnen.» «Han talar knipemælt (d.e. nasalt).» Det er rimeleg å gå ut frå at kneipe (frå tysk) har grunntydinga ‘trongt rom, lokale’.

Substantivet knipe har nok opphavleg tydt ‘reiskap til å knipa med’. No brukar me det helst i den biletlege tydinga ‘lei stode (som det er vanskeleg å koma seg or)’. I same gata finn me vendingar som «koma i ei klemme» og «sitja i saksa». Verbet knipa kan i seg sjølv tyda at noko er vanskeleg eller held hardt: «Det knip om plassen.» «Dei fekk ein knipen siger.» «Ho er god å ha når det knip.» Om nokon sit trongt i det, kan me seia at det er knipsamt for dei eller knipe med dei. Ein butikk med stort utval kan me derimot skildra slik: «Dei er ikkje innknipne.»

Her finst andre ord òg, til dømes knip, som me mellom anna kan nytta om brå verk, mestsom eit ofseleg klyp (jf. mageknip). Me skal heller ikkje gløyma knep. Det ordet har nok opphavleg vist til ei handrørsle, men i dag kan me bruka det om ei rad andre rørsler og påhitt. Slik sett liknar det på grep. Knipetongmanøvrar eller knipetongoperasjonar kan vel òg reknast som knep. Fiendestyrken kjem i alle fall i ei knipe når me går til åtak frå mange sider. Merk elles at me fint kan bruka knipa om å ta eller gripa noko(n): «Han vart knipen på fersk gjerning.» «Katta kneip ei mus.»

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com