Mennesket er eit vesen som tenkjer. Det tenkjer om verda omkring den verda det lever i. Og det tenkjer om seg sjølv og om seg sjølv i denne verda.

Mennesketanken er mektig. Han kan endre rammene for nye tankar, og han kan endre synet på verda mennesket lever i. Slik kan verda endre seg frå generasjon til generasjon, frå hundreår til hundreår, truleg til stor overrasking for verda, som mykje godt meiner ho blir verande den same.

Nicolaus Copernicus, med sin tanke, slo fast at jorda ikkje var sentrum i universet, ikkje eingong i solsystemet vårt. For jorda, og menneska der, var det ei degradering. Alt krinsa ikkje kring oss. Derimot var vi ein underordna materieklump blant mange andre.

Vi var ikkje så storarta som vi trudde, sa Copernicus.

Charles Darwin viste at det var utviklinga som hadde skapt oss. Og dermed var vi i slekt med kva som helst.

Vi var ikkje så eineståande og edle som vi trudde, sa Darwin.

Karl Marx kom fram til at historia var eit skip med fastlagd rute gjennom tida. Historia måtte innom stasjonar på ferda: kongedømme, slaveri, føydalisme, kapitalisme, før ho etter bitre klassekampar kunne leggje til kai ved målet: det klasselause samfunnet. Det var ei rute mennesket ikkje kunne velje eller påverke. I beste fall kunne mennesket prøve å forstå det som hende, og hjelpe til så kursen vart rett. Vi styrte ikkje historia.

Vi var ikkje så suverene og mektige som vi kanskje hadde trudd, sa Marx.

Sigmund Freud la sjela vår under lupa. Der fann han mykje rart: underlege draumar, lumre drifter, vonde barneminne, traume og ustyrlege og overstyrande blinde krefter. Her, i vår eiga sjel, hadde ingen full oversikt.

Vi var ikkje eingong herre i eige hus, sa Freud.

Albert Einstein endra fysikken. Han påviste at det var heilt grunnleggjande ting i fysikken vi ikkje hadde forstått: kva tida og rommet var, heilt grunnleggjande omgrep i fysikken. Eller samanhengen mellom energi og masse.

Den vanlege kvardagsforstanden vår var rett og slett overvurdert, sa Einstein.

Desse fem, og mange andre, har forma rammene rundt livet og tankane våre. Dei har rasert eksisterande sterke tankebygningar. Og mønsteret, i alle fall for desse fem, er at dei har kledd av oss stasplagga, tekstilane som gjorde oss makelause og eineståande.

Vi var ikkje sentrum i universet. Vi var berre ein litt velutvikla medlem av dyreriket. Vi styrte ikkje historia. Den edle og udøyelege sjela vår var full av grums. Og vår forståing av verda og universet var stort sett fantasi og illusjonar.

Alle desse fem som berrla etablerte tankar, verka i Europa.

Så skulle ein kanskje tru at denne avkledde europearen, ribba for eksklusivitet og stasplagg, ville bøye nakken i sorg og skam og hutrande trekkje seg tilbake med knekt sjølvkjensle.

Det skjedde ikkje. I staden steig dette ribba europeiske individet fram og tok hovudrolla på den historiske scena.

I dei hundreåra desse, og mange andre, arbeidde med tankane sine, viste dei avkledde europearane ei utruleg og nyskapande sjølvkjensle. Ny kunnskap vart skapt, og opplysing spreidde kunnskapen. Etablerte autoritetar som konge og kyrkje vart nedkjempa. Gamle lærefedrar, frå antikken og oppover, vart utfordra av det nye. Alle dei gamle greidde seg ikkje.

Dagens menneskerettar pressa seg fram. Slaveriet vart avskaffa, rettsstaten etablert. Demokratiet, med ålmenn røysterett, møtte tung motstand, som stort sett vart nedkjempa. Makta vart flytta på.

Så viste det seg altså at denne kvardagskledde europearen, utan stasplagga som vitskapen hadde øydelagt, hadde nok sjølvkjensle att til å bli ein av dei store samfunnsformarane i historia.

Og dei gamle stasplagga var det ingen som sakna.

Andreas Skartveit