I fjor vart bøndene i Sør-Noreg heimsøkte av tankar som har plaga forfedrane deira i hundreår, men som har vore borte frå tankehorisonten i alle fall i ein mannsalder og to: Har eg nok vinterfôr til buskapen min? Graset fekk ikkje regn. Ingenting voks, og gras er vintermaten for norske buskapar.

Norsk klima dikterer vilkåra for norsk jordbruk. Få husdyr kan gå ute om vinteren, og den maten dei skal leve av om vinteren, må produserast om sommaren og bli tatt vare på.

Desse vilkåra forma norsk jordbruk. Fjøs vart bygde for å huse dyra i kulden, og løer vart bygde for å huse det romkrevjande høyet, det tørka graset. Fôret, vintermaten, måtte skaffast.

Vinterfôringa vart sett på som ein overlevingsoperasjon, ingen del av mjølkeproduksjonen. Mange meinte at innemjølking var farleg, kyrne kunne mjølke frå seg før dei kom ut. Kunsten var å få så mange kyr som mogeleg til å overleve til det blømande sommarbeitet. Det medførte ei massiv sveltefôring. Dei radmagre kyrne fekk fem sommarmånader til å ete seg opp på, før den nye innefôringa byrja.

Hesten var ein sterk konkurrent til det vinterfôret som var. Han var arbeidskar både sommar og vinter, og måtte få det beste høyet som var, som han då fekk.

Så måtte anna fôr samlast. Ung lyng vart slått med eigen ljå, ein lyngljå. Og det vart mykje lauv og skav. Lauvet vart sett opp i kjervar og tørka. Dette er ikkje lenge sidan. Mor, som var fødd i 1908, var med og kjerva som barn. Prøvar har vist at lauv er godt fôr, men slitsamt å hauste. Det var også skavet. Det fanst gardar der fjerdeparten av vinterfôret til kyrne var skav. Det var først og fremst lauvtre som vart nytta til skav, og alm var det beste. Frå historia veit vi at alm var det beste til borkebrød. Om Bjergagardane i Hylsfjord vart det sagt at dei hadde så mykje alm at også kyrne kunne få almeskav. Skavet var så viktig at retten til å ta skav vart skriftfest i gamle skøyte, ved sida av andre rettar, som vegrett, torvrett, vassrett og anna.

Om bøndene finn fram dei eldste skøyta sine, vil dei truleg finne at dei har skavrett både her og der. Retten er nok lite verd i dag. Skogen er truleg borte, og jorda er oppdyrka.

Men også fordyrkinga kom etter. Det kom nye grassortar, med større avlingar. Nye rotfrukter, kålrot, betar og neper kom til. Siloen kom til og gjorde graslagringa enklare.

Det vart stendig betre å vere vinterfødd ku. Svelteforinga, som eingong var det normale, vart rekna som skam og vanstyre.

No er svelteforinga borte. Ho har overlevd einast i språket. Vi snakkar framleis om vårknipe når det er tomt i pengepungen. Og framleis kan ein høyre folk snakka om kor mykje fe ein gard kan vinterfø.

Og i fjor svikta altså vêrgudane. Så gjorde vinterfôret også det.

Men løysinga vart ikkje den gamle, å tøye fôret så langt det var råd, for så å sleppe ein radmager bøling på vårbeite. Kunne ikkje fôr skaffast, som ved eventuell import, var nedslakting ei løysing, ein katastrofe for bonden som fekk ei framifrå besetning rasert.

Ein velorganisert slakteindustri stod klar til å ta hand om problemet vêrgudane hadde skapt. Vêrgudane fann det på sin plass å minne om at dei er sentrale aktørar i norsk, og alt anna jordbruk.

Men det var ikkje kyrne som fekk svi for fôrmangelen, ved å svelte på båsen, slik dei måtte hos forfedrane våre. No var det bonden som vart plaga, med uro for framtida, for nattesvevn og driftsresultat.

Problemet med vinterfôret var flytta frå fjøset til heimehuset, frå kua til bonden.

Livet til kua kunne bli avkorta, men det vart aldri så usselt og elendig som det kunne bli i farne tider. Dei leveåra ei norsk ku måtte få, var langt betre enn dei leveåra formødrene hennar måtte svelte seg gjennom.

Slik vart den norske kua ein vinnar i historia.

Andreas Skartveit