Sakprosa

Øyvind Aase:

Filosof på rødt lys. Om tenkeren og fotgjengeren Arild Haaland som intellektuell avviker

Bodoni forlag 2017

Fyrste gong eg støytte på Arild Haaland (1919–2012), var då kampen mot EEC heldt på å varma seg opp. Det må ha vore i byrjinga av sekstitalet. Eg såg ein plakat med eit bilete av eit bustete andlet over teksten «Nei til salg av Norge!».

Seinare plukka eg opp Haalands monumentale doktoravhandling frå 1955, Nazismen i Tyskland, på Chr. Michelsens Institutt. Eg skjøna då at han var eit sterk og originalt åndsmenneske. Verket var eit nybrotsarbeid, berre ni år etter at Hitler skaut seg i bunkeren. Med tanke på dei seinare kilometrane med litteratur om dette nullpunktet i europeisk historie, vil det vera interessant å setja dette tidlege arbeidet inn i ein breiare idéhistorisk samanheng. Det skal eg gjera ein gong, men ikkje her.

Boka Øyvind Aase har skrive, er svak nett på dette punktet. Nazismeavhandlinga er knapt nemnd, og Haalands Nietzsche-studium til magistergraden og i verket Vestens tenkere er unemnt.

Men Aase er god på alle dei andre sidene ved Haaland: moralfilosofen, litteraturkjennaren, pressekritikaren, kyrkjeskeptikaren og den nevenyttige husrestauratøren.

Forvitneleg breidd

Filosof på rødt lys gjev oss ein blomekrans av illustrasjonar og byr på eit ljosberande innblikk i livsverket til Haaland. Høgst leseverdig. Lesaren står att med eit portrett av eit uvanleg menneske som sameinte tanke, liv og handlig som få andre i Noreg. Du får djup sans for denne energibunten av ein filosofisk einegåar med ei sjeldsynt breidd i interesser og talent. For ei glede å møta ein akademikar utanfor den store grå flokken av universitetsslitarar! At han var flåsete av og til, må me tilgje.

Ei særleg verdfull side ved boka er den omfangsrike bibliografien over Haalands skrifter – ei gruve av, ja, innfall, ofte uvanleg velskrivne. Som heilskap er dette ei bok som forlaget har gjort ekstra delikat gjennom ein forseggjord bokbunad. Aase reiser Haaland eit tankevekkjande monument eg vonar får mange til å søkja til verka hans, ikkje minst gymnaskritikken frå 1966. Han er ikkje blitt mindre aktuell femti år etter.

Innfall som metode

Finst det så ein indre kjerne i Haalands profil som menneske og tenkjar? Eller er eit slikt spørsmål uttrykk for nett den filistermentaliteten som han gjorde så narr av?

Aase er paradoksalt inne på noko medan han streifar Haalands Nietzsche-interesse. Nietzsches filosofi spring ofte ut av «innfall», i kontrast til meir systematisk refleksjon. Nietzsche nemner ein stad «dei praktiske menneska», det vil seie dei som har gode og nye innfall.

Arne Næss og Haaland var usamde på dette punktet. Haaland meinte at hugskota gjekk føre systematiske tenkinga, som han ofte såg på som «trett vanegjengeri» eller «tvangstanker» sjeldan av «synderlig interesse».

Dette er etter mitt syn eit klassisk døme på det Næss kalla skinnusemje, fordi god forsking ofte kjem etter ein idé, eit innfall, som utan varsel slår ned i ein. Med andre ord, ingen motsetnad her.

Miljø og byforfall

I tillegg til eit interessant forfattarskap i moralske, pedagogiske og litterære emne, der Vekst og verdi. Avvikerlære frå 1971 står fremst, saman med mellom anna studiar av Hoel, Ibsen og Hamsun, var han miljøaktivist lenge før det var mote. Vi kan seia Haaland var samfunnsansvarleg, noko som gav seg utslag i kritikk mot brutal modernisme og knefall for pengeinteresser i byen han elska.

Kritikken av forfallet i til dømes bilismen og gigantomanien i byplanlegginga gjekk over i ei djup ovundring for svunne tiders byggjeskikk og handverkskvalitet. Hus har sjel, som han sa. Haaland omfamna tre. Fleire burde gjera det.

Haaland etterlét seg ei rad med gamle hus han restaurerte eller medverka til å få opp att («Brødretomten» i Sandviken og skrivargarden Hesthamar er blant dei fremste).

Her var det ein djup samanheng mellom liv og lære. Haaland levde så nøysamt i tradisjonen frå Diogenes i tønna at han kunne finansiera ei rad gåver (mellom anna skulpturen «Leda og svanen» til UiB) og setja i stand svært mange hus landet over. Dette er rett og slett imponerande. Ikkje skjøner eg det var mogleg. Er det ein velhavande bror inne i biletet her?

Det gjer også inntrykk at Haaland hadde mange kampar med pengepøblar, til dømes dei som selde kunstsamlinga til Hilmar Reksten ut or landet. Her greip Haaland inn mot vandalane med turre nevar.

Denne meldaren kjenner djup sympati for Haalands kamp mot dette uopplyste pengeveldet. For Haaland, som også stod bak Stenersen-samlinga til Bergen, var «verden og mennesket skapt av Gud og naturen, og begge fryder oss gjennom sin uendelige rikdom. Kunsten kan gjøre noe liknende, når den skapes ut fra glede og overskudd».

Flås

At Haaland gjorde seg skuldig i feilsteg, høyrer med til yrkesrisikoen. Han forsvara Hamsuns forvirra politikk med at diktaren ikkje kjende til Hitlers brotsverk. Dette synspunktet har Tore Rem effektfullt skote ned. Han skreiv at dei som forarga religiøse fanatikarar, som Salman Rushdie, måtte venta «å få en kniv i magen». Slik kom han særs nær å gå Khomeinis ærend og undergrov ytringsfridomen han elles heldt så kjær. Han tilrådde sjølvsensur, og han skjøna ikkje djupna i Orwells 1984.

Det er kan henda ikkje så viktig å setja ein etikett på Haaland, men eg trur det kan vera oppklarande å seia at han var radikalkonservativ med klassisk antimoderne sivilisasjonskritikk i kjernen. Vel å merka utan å bli reaksjonær eller autoritær, men tvert om norsk og folkeleg. Ein kosmopolitisk senterpartimann.

Dette er sentralt. Eg treng vel ikkje minna om kva landskap tankar av dette slaget kan bringa opp i andre land, som til dømes Tyskland (antisemittisme, illiberalitet, antidemokrati, brunskimra romantikk). Slikt vert ofte sengekamerat med høgreradikalisme og den konservative revolusjonen. I Noreg vert antikapitalistisk skepsis av denne typen til liberalt verdiopprør. Storfelt, spør du meg.

Haaland skreiv mot det han såg som pseudoverdiar: fart, makt, overflatisk motejageri alle stader, lettvint popularitetsjakt (som til dømes i kyrkja), akademisk snobberi og fagrevirtenking, halvdanning av alle slag, personsdyrking og pengefolk som berre såg prisen på alt, men ikkje verdien av nokon ting, som Oscar Wilde sa det. Og la til: «mekanisert ekstase, komfort eller ytre konformitet». Haaland såg på nordmenn som oppkomlingar gjorde svimle av for mykje rikdom for snøgt.

Opplysningstanken

Polemikken mot forflatinga av media i Rottefangeren fra Gutenberg frå 1967 er strålande. Boka er eit godt døme på ein tidleg og treffsikker analyse av «popifiseringa» av avisene. Haaland elska aviser og brukte dei medvite til å spreia opplysing og samtidskommentar, men skulda media for å gje steinar for brød, understimulera menneska og bli tynnare og meir vekebladinfiserte desto rikare dei vart. Dette var for tretti år sidan. Sjå på media i dag.

Arild Haaland gjekk medvite over fag- og vanegrenser. Han var ein «spesialist i det allmenne» som brydde seg. Men kan henda er det like godt at han sit i himmelen no og slepp å vita om den botnlause undergravinga av einskildmenneskets autonomi som det moderne nettet legg opp til. At mennesket er noko meir enn passiv mottakar av reklamebodskapar, var presis essensen i Haalands kulturkritikk.

Bernt Hagtvet

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Universitetet i Oslo og Høyskolen Kristiania og fast skribent i Dag og Tid.