Sakprosa

Ernst Bjerke:

De lærdeste lægers urtegaarde. Trekk av farmasiens og botanikkens bokhistorie. I Andersen-samlingen ved Christiana Kathe­dralskoles bibliothek

Utgitt av Stiftelsen Oslo Katedralskole og Bibliofilklubben 2018

Vi har vore gjennom ein rikhaldig bokhaust med titlar av kjende forfattarar på store forlagshus. Men det er verdt å gå på utforskingsferd utanfor den litterære allfarvegen, der kan ein støyte på litterære skattar. De lærdeste lægers urtegaarde er ein slik løyndom. Ernst Bjerke, som har doktorgrad i vitskapshistorie og er samlingsforvaltar ved Christiania Kathedralskolens bibliotek, har undersøkt bøker med farmasihistorisk emne i dette biblioteket. No er etterrøknadene hans festa på papir og gjevne ut.

Det er ei forunderleg bok som gjev lesarane smakebitar på både bokproduksjon i tidlegare tider, og på medisinar og urter som forfedrane våre tenkte var terapeutiske, frå mumia, som fanst i gravene til balsamerte menneske, til kvikksylvpiller.

Boksamlar

Kvifor er ei slik samling å finne på Oslo Katedralskole? Ikkje berre er biblioteket på skulen som vart skipa kring 1152, Noregs eldste bibliotek. Og ikkje berre gav skulen startpunkt for eit av dei fyrste apoteka våre: Svaneapoteket i 1628 vart skipa som ein konsekvens av at katedralskulen var utvida. Men her finst òg ei rikhaldig samling farmasibøker etter boksamlaren og farmasøyten Kjell-Erik Andersen (1942–2010).

Andersen var ein av Noregs fremste boksamlarar. Samlinga hans inneheldt om lag 2500 band – for det meste urtebøker, lækjebøker, farmakopar – rettleiingar for tilverking og bruk av lækjemiddel – og botaniske oppslagsverk.

Utvalet til Bjerke er basert på 93 dyrgripar frå denne samlinga. Bjerke har gått systematisk til verks. Utvalet femner verk som er representative for både europeisk, særleg skandinavisk, bokhistorie og farmasihistorie. Når det gjeld den fyrstnemnde raude tråden, presenterer Bjerke oss for såkalla inkunablar, bøker frå barndomen til prentekunsten, før han tek vegen til renessansen og opplysningstida, der det eine etter det andre praktverket blir vist fram. Her har lesarar med «dyp kjærlighet til boken» – ein karakteristikk Bjerke gjev Kjell-Erik Andersen – mykje å gle seg over.

«Selve bokbindet er laget av elfenbenshvitt alungarvet svineskinn over skråhøvlede eikepermer med to dekorerte messingspenner», heiter det mellom anna om Ein new Arzney Buch (1582) av Christoph Wirsung. Vi skjønar Bjerke sjølv er ein bokelskar.

Gullpiller

Den andre raude tråden gjeld medisin- og farmasihistorie. Bjerke greier mellom anna ut om korleis religiøse idear var knytte til medisin, som synet på sjukdom som Guds straff – i tillegg til magiske idear som medisinar var assosierte med, som formuleringar som «accadabra».

Her er flust av medisinar som gjev Harry-Potter-tokken: Ved sida av dei lækjemidla eg nemnde i byrjinga, høyrer vi om pillulæ aureæ, gullpiller, som «ere gode for Maffuens oc Termenis veder», altså: lufta i magen og tarmane

Men det magiske tankegodset forsvann med tida. Det forklårar Bjerke gjennom ein detaljert, men lettfatteleg gjennomgang av moderne farmasisoge, gjennom ulike fenomen som humorallæra, som har gjeve oss uttrykk som «melankolikar» og «kolerikar», og den såkalla iatrokjemien som førte vitskapen bort frå alkymien fram til moderne kjemisk lækjemiddelproduksjon. Vi blir kjende med viktige namn i medisinsoga som Galen, Paracelsus, Dodoens, Nicolas Culpeter og Linné.

Kortreist medisin

«Nihil sub sole novum», heiter det, «inkje nytt under sola». Og det gjeld òg farmasihistoria.

Ein skulle ikkje «holle mere aff fremmede oc vdenlandeske, forderffuede, gamle tørre, oc ormstungne wrter, endt aff wore egne som her voxe, huilcke wj maatte vel faa for en føie ting, oc bruge oss til nytte», skreiv eit kjent namn i skandinavisk apotekarsoge for snart fem hundre år sidan: Henrik Smith i Henrick Smids tredie Urtegaard (1557) – den populære Smith er elles mannen bak tittelen til Bjerkes bok.

Planter frå varmare strok ville ikkje ha god effekt på nordbuarar, som liksom naturen ikring seg har ein kjølig kropp, meinte Smith: Nordbuaren burde difor bruke lækjemiddel med same kjølige natur som dei sjølve; og dessutan gjorde den lange transporten av framande drogar at dei miste mykje av effekten undervegs. Somme argument kjenner vi att frå vår eigen debatt om kortreist kontra langreist mat.

Det er eit imponerande arbeid Bjerke presenterer i De lærdeste lægers urtegaarde. Boka er ikkje berre eit oversyn over fagre renessansebøker, men òg ei innføring i ein viktig del av vitskapshistoria vår. Dei som er interesserte i å lesa meir, kan kjøpe boka på Norlis eller Ruuds antikvariat, eller på naturensmangfold.no, eller ta ein tur innom biblioteket og ta bøkene sjølve i augnesyn.

Ronny Spaans

Ronny Spaans er fyrsteamanuensis i nordisk litteratur ved Nord universitet og fast skribent i Dag og Tid.