Vi oppfatta ikkje naturen som noko utanfor det daglege livet. Kan hende «såg vi ikkje skogen for berre tre», for vi levde og eksisterte jo midt i naturen.

Folk reflekterte ikkje over naturen som «natur», men dei var avhengige av han, at han gav gode år, sparte oss for flaumar og stormar, gav lagleg mykje snø og varme nok somrar. Vi sende sauene til fjells om våren og kyr og ungdyr i utmarka. Gras og småskog blei halde i sjakk og landskapet halde ope gjennom nedbeiting og utnytting av skogen til ved og som fôrtilskot til husdyra gjennom vinteren. Tradisjonelt var sjølv fjerntliggande fjellområde overstrødde med stølar og setervollar. Det var ei tid da skogsbæra, blåbæra, tytebæra og moltene framleis var ein ressurs. Ikkje så mykje for sal, men som tilskot til kosthaldet.

Ein del av naturen

Menneska levde i, men også av naturen. Jakta, fisket og bærsankinga var matauk, men det var også rekreasjon og med på å skape det gode livet. Også dei som ikkje livnærte seg direkte av jorda, var like fullt avhengige av primærnæringane, enten det var lærarane, dokteren, lensmannen, diskenspringaren på handelslaget eller dei to-tre deltidstilsette i kommunen. Mange av desse levde også delvis av jorda. Mangesysleriet og yrkeskombinasjonen var regelen heller enn unntaket. Den ideelle yrkeskombinasjonen, blei det gjerne spøkefullt sagt, var tre mjølkekyr, tolv vinterfora sauer og ei lærarinne. Fordi folk på nesten alle vis var ein del av naturen, stilte dei seg heller ikkje utanfor naturen og omtala han som nettopp det – som «naturen». Framleis, midt i det 20. hundreåret, var det naturressursane som var livsgrunnlaget for folket på den norske landsbygda – og for landet.

Innmark og utmark

I min oppvekst visste vi ikkje av «vill natur». Det vil seie, den «ville naturen» fanst nok, reint fysisk. Men folk var ikkje opptekne av kor «vill» eller «tam» naturen var. Det fanst innmark og det fanst utmark. Innmarka var gjerda inn. Det var her vi dyrka gras, poteter og grønsaker. Det var her vi hadde innmarksbeite for husdyra. Utmarka var alt det andre. Det var skogen, utmarksbeitet, utmarksslåttar, og utanfor dette fanst det fjell og vidder, utilgjengeleg terreng, hamrar og «ufruktbare» myrlandskap, der det i beste fall kunne haustast molter. Fjellviddene var forresten også ein del av livsgrunnlaget. Her blei sauene sleppte på beite om våren og sanka inn igjen om hausten. Midt på 1900-talet hadde samfunnet for lengst utrydda dei fleste rovdyr, slik at utmarksbeita kunne utnyttast med mindre tap og mindre bruk av ressursar for å passe på sauer og andre husdyr. Difor var det da også ein sensasjon da «Naustdalsulven» dukka opp i heimbygda i 1950. Ulven var sjølvsagt eit framandelement i naturen og ein udiskutabel trussel mot livsgrunnlaget i bygda, og jegerane som skaut han, fekk heltestatus både lokalt og nasjonalt.

Landbrukshalvtimen

Vêrmeldinga var radioens viktigaste program. Det nest viktigaste var Landbrukshalvtimen. Lenge var Landbrukshalvtimen radioens «naturprogram». Legendariske programleiarar som Jon Leirfall, Arne Altern, Steinar Brauteset og Kari Bay Haugen formidla naturen gjennom landbrukets og bygdesamfunnets briller inn i stovene til folk i både by og bygd kvar sundag morgon klokka ni. Dette var eit av radioens eldste faste program, starta heilt tilbake i 1929. Den historiske lagnaden til Landbrukshalvtimen kan tene som ein målande illustrasjon på korleis min barndoms natur etter kvart og gradvis blei trengd til side og omvandla frå utmark til villmark. I 1990 var det slutt: Da blei Landbrukshalvtimen slått saman med 1980-åras naturprogram, For en natur, og gjort om til Naturens verden.

Villmarka

Mellom dei bøkene den engasjerte bibliotekaren i bygda meinte passa for ein gutunge på min alder, var bøkene av «villmarksforfattaren» Mikkjel Fønhus. Eg trur dette var mitt første møte med villmark og vill natur der menneska var ein inntrengar og eit framandelement. Slik natur fanst ikkje der eg vaks opp, men på Austlandet, i Vassfaret. Det einaste rovdyret som vi hadde eit forhold til, var reven. Og han var så visst ikkje avhengig av vill natur, men fanst midt blant oss, drap lam på innmarksbeite og høns bak uthushjørnet. Mikkjel Fønhus’ ville natur var noko heilt anna og langt meir fascinerande. Her var det bjørnen, ulven og jerven som rådde. Villmarka hadde sin eigen eksistens der mennesket var inntrengaren, trusselen og fienden. Og fiendskapen var gjensidig. Når samfunnet og villmarka kolliderte, og slagbjørnen Rugg hadde slått i hel gjetarguten Johan Sagadalen, fanst det sjølvsagt ingen nåde. Men når Fønhus beskriv jakta frå slagbjørnens perspektiv, kunne likevel ein 10–12-åring lett rivast med og få ein viss sympati for slagbjørnen.

Slagbjørnene Rugg hadde nok måtta bøte med livet også i våre dagar. Men når det er sagt, er det meste forandra. Den naturen som eg «oppdaga» som eit «litterært fenomen» i 1950-åra har på mange vis erstatta storsamfunnets oppfatning av kva som er den verkelege naturen. «Villmarka» har erstatta den «utmarka» som eg vaks opp med for tre kvart hundreår sidan. Og kan hende er mitt barndoms møte med Mikkjel Fønhus’ villmark også eit bilde i miniatyr på korleis det store samfunnet har endra synet på naturen. Liksom gutungen som blei fascinert at Mikkjel Fønhus’ ville natur i 1950-åra, er vi, i 2021, blitt eit samfunn som ser naturen utanfrå og på avstand. Samfunnet og naturen har skilt lag. For dagens moderne og urbaniserte menneske er naturen blitt tømd for menneske og menneskeleg aktivitet. Liksom ulven i Naustdal var ein inntrengar og eit framandelement i vår natur i 1950, er det i dag menneska og vår menneskelege aktivitet som blir sett som inntrengaren i, og trusselen mot, naturen. Vindturbinar, gruvedrift, vegar, husdyr og skogsdrift– alt er blitt «inngrep» i ein natur som helst skal få vere i fred frå menneskelege påverknad.

Postmaterielt samfunn

Frå at vi levde i, av og med naturen, har vi blitt eit samfunn der hopehavet med naturen er blitt borte. Arbeidslivet og dagleglivet har flytta ut av naturen. Naturen er blitt arenaen for det arbeidsfrie livet, for fritida, for livet utanom dagleglivet. Samfunnet er omvandla frå eit samfunn av materielle næringar, jordbruk, skogbruk, fiske og industri til eit postmaterielt samfunn av tenesteytande næringar, av byråkratar, helsearbeidarar, butikkpersonale, akademikarar og «åndsarbeidarar». Dei andre – dei som framleis har livet sitt knytt til bruken og samverknaden med naturen – finst her jo også, men det er ikkje dei som definerer naturen. Tvert om blir dei gjerne heller sette på som ein del av trusselen mot naturen.

Det finst ingen «naturleg natur» som eksisterer for seg sjølv. Menneska har alltid brukt og bidratt til å forme naturen. Også det moderne urbaniserte mennesket brukar naturen, men nå som rekreasjon, som arena for fritid, som estetiske kulissar for ein urbanisert og stressande kvardag. Det er vi urbane menneske, vi som har flytta ut av naturen, som i dag har definisjonsmakta over han, og som har skapt naturen som «villmark» og som «urørt natur».

Jon Naustdalslid