Lytt til artikkelen:

Institusjonshistorie

Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Det finst eit jordstykke utanfor Bergen som fortener ein eigen biografi. Her, mellom dei runde kollane som får ytre Åsane til å likne eit eventyrlandskap, i ei kløft over ein spak fjord, ligg ei klynge bygningar som rommar eit hundreår av skiftande paradigme i norsk institusjonshistorie. Soga om denne staden syner korleis det moderne Noreg til ulike tider har sett på menneske ein har meint ikkje skulle gå fritt iblant oss, men skjermast frå samfunnet, anten for deira eiga eller for andre si skuld.

Det byrja i 1920-åra. Då vart garden på Breistein nytta som arbeidsleir for alkoholiserte menn, i ei tid då ein meinte at ærleg slit var beste medisin mot det meste. Seinare bygde ein lyse, avlange murbygningar i paviljongstil på markane, som med tida skulle takast i bruk som mellom anna galehus, asylmottak og fengsel.

Frå 1962 til 1991 heitte plassen Vestlandsheimen og var Bergens sentralinstitusjon for psykisk utviklingshemma – det ein då kalla åndsveike – til tider med så mykje som fire hundre sengeplassar. Denne typen sentraliserte institusjonar vart avleggs med ei reform i 1991, i takt med rørsler i resten av den vestlege verda, som gradvis kravde betre behandling av alle former for psykisk sjukdom og utviklingshemming. No vart folk organiserte etter alder og syndrom og plasserte i meir heimekoselege bufellesskap.

Då dei psykisk utviklingshemma flytta ut, flytta flyktningane inn. Lokala til Vestlandsheimen var asylmottak frå 1998 til 2005.

I oktober 2006 vart dei same romma gjorde om til Bjørgvin fengsel, eit i utgangspunktet mellombels lågtryggleiksfengsel som skulle avlaste soningskøane. Slik er det visst med alle lågtryggleiksfengsel her til lands, dei er alltid omgjorde frå noko anna. Bygningane var altså ikkje laga for slikt bruk, men likevel starta dei opp fengselsdrifta, utan gjerde eller overvakingskamera. Dei byrja med å rydde litt skog kring bygningane og avgrense området med eit politisperreband.

Dei fyrste som møtte opp til soning, kunne køyre bil heilt inn til resepsjonen. Der fekk dei med seg flatpakka senger frå Ikea under armen som dei sjølve sette saman på cella.

I dag er det annleis, men noko Alcatraz er det framleis ikkje. Alle med litt spenst kan lett klatre over gjerdet som no omkransar fengselet, fritt for slike krusedullar av piggtråd som ein gjerne knyter til livet bak murene.

Breistein-blues, har eg tenkt kvar gong eg har klistra andletet mot bilruta når mor mi køyrer oss nordover, ut av Bergen, mot slekta på Sunnmøre. Så lenge eg kan hugse, har eg vore fascinert av denne konstellasjonen av bygningar som frå bilvegen ligg på andre sida av Bergen travpark, der tamde dyr spring meiningslaust i ring for at kusken og gamblarane skal få leike. Heile plassen verka for meg som ein nedkokt versjon av resten av samfunnet, ein plass der kultur, filosofi og politikk vart destillert til eit grunnspørsmål, eit spørsmål om fridom – ikkje berre av di her var fengsel, men av di nesten alle former for statsfinansiert ufridom hadde vore spelte ut på denne plassen, i dei ulike institusjonane som i eit hundreår hadde flytta inn og ut.

Fyrste gong eg var inne på området til Vestlandsheimen, var for sytten år sidan, då her var asylmottak. Eg var med i ein teatertrupp med halvparten norske ungdomar og halvparten flyktningar, og vi var på skuleturné. Om morgonen vart vi norske ungdomane henta i byen, av ein skranglete turnébuss vi hadde lånt av bandet De musikalske dvergene, og så køyrde vi ut hit for å hente resten. Fjortisen eg då var, syntest dette måtte vere den kulaste plassen ein kunne bu på: på utsida av det offisielle samfunnet, korkje her eller der, i limbo, i lag med folk som hadde våga seg ut på farlege reiser.

Ti år seinare jobba eg i eit bufellesskap for ungdomar med autisme, saman med kvinner som tidlegare hadde arbeidd på Vestlandsheimen. Dei kunne fortelje meg om korleis det hadde vore på den berykta sentralinstitusjonen, og dei hadde mykje godt å seie om han, som ikkje passa i lag med det eg hadde lese om Vestlandsheimens hyppige bruk av tvangsmetodar, som å binde folk fast i sengene. Av dei lærte eg noko om kor omskiftelege dei er, desse kollektive førestillingane våre om kva som utgjer god omsorg. Særleg med tanke på kva tid ein meiner det sømer seg å nytte tvang.

Det er svart ute og frost på vegane når eg grytidleg om morgonen møter Noregs einaste fengselsfilosof, Marianne F. Walderhaug, ved ei kyrkje i Bergen. Eg skal vitje Breistein for andre gong, og Marianne skal vise meg rundt. I bilen ut av byen fortel ho meg om dei filosofiske samtaletimane ho har med dei innsette, der dei diskuterer spørsmål som: «Kva tid er ein kriminell? Berre idet ein gjer ei kriminell handling, så lenge ein sonar, eller for alltid?» Fleire gonger i løpet av dagen skal ho seie det eg forstår er mantraet for arbeidet hennar: «Alle er heilt vanlege menneske.» Ho fortel om korleis ho kan sitte og prate med ein mann som har utøvd grov vald og tenkje at han òg er eit vanleg menneske. Han kan til og med vere eit skikkelig fint menneske. Ho kan like han. Det er skilnad på å forakte personen og å forakte det han har gjort.

Heile morgonen ruslar vi rundt inne på fengselsområdet, forbi treningsområdet og innom stovene og kontora, forbi byggeplassen og den vesle eldstova laga av innsette, innom sykkelverkstaden der tre innsette og ein tilsett sit og pratar. Sola står opp over åsane. Frosten tinar. Menn i alle aldrar traskar forbi oss, ingen har hastverk, dei fleste går i joggebukse. Mange tek meg i handa og helsar. I fleire tilfelle veit eg ikkje kven av dei som er innsett, og kven som er tilsett.

Utanfor sykkelverkstaden vert eg ståande og sjå på eit røykeskur som ein innsett har pynta med tøffe stensilar av ei stor dame i raud badedrakt. Det er fint korleis folk her har gjort seg flid med å gjere det triveleg rundt seg, på denne plassen ein må tru dei helst ville vere forutan.

Det einaste her som kan minne om scener frå dei amerikanske fengselsfilmane som formar førestillingane våre om korleis fengselskvardagen skal sjå ut, er frukostkøen til matluka.

Eg nikkar til rekka av fine mannfolk når eg går forbi, og tenkjer at eg hadde stortrivest her om eg hadde vore tilsett.

Dei tilsette som har vore her sidan 2006, elskar å fortelje om kaoset som rådde denne fyrste tida, då dei famla i lag for å få på beina noko som likna eit fengsel. Eg trur nesten dei lengtar nostalgisk tilbake til dette nesten anarkistiske opphavet, då her korkje var gjerde eller overvakingskamera, og dei forma fengsel på dugnad.

Dei fortel om innsette som rusla til bensinstasjonen for å kjøpe pølse i brød utan at dei tilsette merka det. Jenter sneik seg inn på besøk. Dei fortel om dei fyrste fangane som fekk utdelt flatpakka senger då dei kom, og verktøy, for så å verte sende til cellene sine for å bygge. Fengselet handplukka tømrarar og handverkarar frå soningskøane, slik at dei innsette sjølve kunne bygge sitt eige fengsel.

«Hugsar de den gongen det var innbrot i D-blokka», spør dei. «Tenk det! Innbrot i eit fengsel!»

Éi fortel om den gufne stemninga som hang att etter Vestlandsheimen. «Eg fekk heilt ståpels av det», seier ho, og fortel at reimsenger stod att i E-blokka.

Marianne legg vekt på kor annleis fengselet må sjå ut for dei innsette enn for dei som har arbeidd her sidan byrjinga.

– Dei innsette ser noko anna her enn det vi ser, seier ho.

– For oss er dette interessant. Det er det ikkje nødvendigvis for dei. For same kva slags fengsel det er snakk om, uansett om det er låg- eller høgtryggleik, er poenget med fengsel at ein ikkje er fri. Og å ta fridomen frå nokon er alltid ei krenking.

Dei tilsette gremmar seg over dei nylege ostehøvelkutta i finansieringa av fengselet. Dei får øyremerkte midlar til oppussing av ei bestemt blokk, til dømes ungdomsavdelinga, men generelt får dei mindre og mindre å rutte med. Det gjer det vanskelegare å lage god stemning, særleg fordi det er vert vanskelegare å ta med folk ut på det dei kallar framstilling: Turar der dei tilsette vert med dei innsette ut av fengselet, anten for å gå på skule eller arbeid eller for å drive med fritidsaktivitetar.

Ein usannsynleg karismatisk innsett fortel meg om kor vanskeleg det kan vere å få innvilga framstilling. Sjølv søkte han seg over til Bjørgvin fengsel frå Bergen fengsel av di han hadde ein arbeidsgivar på utsida som gjerne ville la han jobbe medan han sona. Han antok at det ville vere lettare å få innvilga framstilling til dette i lågtryggleiksfengselet Bjørgvin, men det viste seg å vere feil. Søknaden om framstilling vart avvist.

For han er språket i desse avslagsbreva det mest brutale ved fengselskvardagen, for i breva er ein for alltid det ein har gjort. I eit kaldt juridisk språk vert ein plassert i ein bås i lag med alle som er dømde for same type handling, utan at ein gjer greie for konteksten for det enkelte lovbrotet. Å sjå denne merkelappen svart på kvitt, om att og om att, det er det som er så knusande. Det er slikt som kan få ein til å miste håpet. Å høyre at ein er det ein gjorde... Er ein det, kan ein jo aldri sone ferdig.

Han seier at Bjørgvin er ein hyggeleg plass. Dei tilsette er greie, ingenting å seie på dei. Det er ikkje dei som er problemet. Det er systemet, dette språket. Kva er vitsen med å bruke den merkelappen når ein alt sonar? Det er jo ikkje som om ein ikkje er klar over kva eins eigen dom er.

Eg tenkjer på korleis eg hadde levd med å få tildelt ein identitet basert på den dummaste tabben eg nokon gong har gjort.

Idet vi skal til å gå, vert eg og Marianne hanka inn på fengselets eige kaffibrenneri. Lukta og velkomsten er mørk og varm, musikk spelar frå ein no gamaldags CD-spelar, ein gut med ope andlet og glimt i auget kvernar bønner og tilbyr meg espresso. Kva gjorde du for å hamne her, får eg lyst til å spørje, men tek meg i det.

Kulturen vår er gjennomsyra av spørsmål om brotsverk og straff. Og noko personleg står på spel for dei aller fleste i desse spørsmåla, av di alle ein gong iblant gjer noko mot nokon andre som dei ikkje burde ha gjort. For etterpå, om ein er nokolunde sjølvmedviten, kjem oppvasken. Vi spør oss, meir eller mindre eksplisitt: Kva har vi gjort? Kan vi gjere opp for det? Vert det betre om vi tilstår? Har dei råka moralsk ansvar for å tilgi? Er tilgiving i det heile teke ei dygd å strekkje seg etter, eller berre noko nedarva kristeleg skrapverk? Kva tid er hemnlyst på sin plass, og kva tid står ho berre i vegen for at både den kriminelle og den råka kan legge hendinga bak seg og kanskje få det betre?

I fengsel vert slike eigentleg daglegdagse dilemma sette på spissen. Det er kanskje difor så mykje av den største litteraturen dreier seg nettopp om brotsverk og straff, og difor akademikarar frå diverse disiplinar, særleg humaniora, alltid har vendt blikket mot fengsla for å forstå stoda i samfunnet rundt. For medan fengsel for dei som sonar, er noko heilt reelt, vert det for resten av oss meir som ein idé. Det vert òg ein slags teaterscene som gir rom for noko av det same som kjem til utrykk i folks perverse konsum av mordmysterium frå røynda på TV. Folk som lever på rett side av lova, speglar seg i dei som ikkje gjer det, slik at fengselet vert eit vrengebilete av det liksom så rettskafne samfunnet.