Naturvern

Tone Smith

tone.smith@a1.net

Tenk deg at du har ei lita hytte i nærleiken av eit naturreservat, eit våtmarksområde med sjeldne fugleartar. Du kan ikkje nytte hytta i hekkeperioden, men det er du innforstått med, for då skal fuglane ikkje bli forstyrra. Så blir det plutseleg vedteke at det skal byggjast ein firefelts motor­veg gjennom naturreservatet. Dei delane av naturreservatet som skal ofrast til motorvegen, blir kompensert for gjennom vern av ei anna våtmark ein annan stad. Det høyrest kanskje ut som ein spøk? Nei då, økologisk kompensasjon, kallar ein det, basert på ein såkalla netto null-tankegang.

Kompensasjon

Ideen vart utvikla i USA på 1990-talet og initiert av ingen ringare enn president George H.W. Bush. Det var han som i 1991 foreslo å inkludera prinsippet om «netto null-tap» av natur i miljølovgjevinga. Miljøutfordringane skulle handterast med marknadstenking.

Denne tankegangen kjenner vi frå klimapolitikken, der statar har «kompensert» for eigne utslepp ved å finansiere klimatiltak (oftast) i andre land. No grip «netto null-tenking» om seg også i naturmangfaldspolitikken. Her heime kjempar Sabima og andre norske miljøorganisasjonar for å få såkalla arealnøytralitet, som kort sagt inneber at vi ikkje skal øydeleggje meir natur enn vi restaurerer, inn i forvaltningspraksisen. EU har nyleg innført krav om kompenserande tiltak når det blir gjort skade på naturen. Og også på det pågåande naturtoppmøtet (COP15) i Montreal står temaet sentralt.

Ikkje minst er næringslivet ein pådrivar for ideen om kompensasjon for tap av natur, og det siste året har det blitt etablert ei rekkje koalisjonar som fremjar denne typen løysingar. Det har gått så langt at utkastet til ny naturavtale rett og slett er kapra av næringslivsinteresser, skreiv Friends of the Earth International i ein rapport i forkant av toppmøtet. Vi skal ikkje ta stilling til desse skuldingane her, men rette eit kritisk blikk mot kva slag løysingar på naturkrisa næringsinteressene fremjar på naturtoppmøtet.

Netto null

Kva er eigentleg netto null-løysingar? Prinsippet blir gjerne forklart slik: Generelt bør bedrifter og utbyggjarar prøve å unngå å skade natur gjennom utbyggingsprosjekt. Dersom det ikkje er mogleg, må dei minimere eller restaurere skaden. Likevel kan menneskeaktivitet ha negativ innverknad på naturen. For å unngå eit nettotap av naturmangfald bør difor skadane bli kompenserte for ein anna stad.

Økologisk kompensasjon handlar altså om å «gjere opp» for den naturen som tek skade i eit byggje- eller anleggsprosjekt. Dette skal vere siste utveg når ein følgjer det såkalla tiltakshierarkiet i ein planleggingsprosess: unngå, avgrense, restaurere eller kompensere – i den prioriteringsrekkjefølgja.

Dømet i starten av denne artikkelen er ikkje teke ut av lause lufta. Lågendeltaet ved Lillehammer er Noregs største innlandsdelta og blei verna som naturreservat i 1990. Likevel gav Statsforvaltaren i Innlandet i april i år løyve til å byggje ny firefelts motorveg tvers igjennom området. Argumentet er at viktigare samfunnsomsyn må setjast først, og løysinga blir forsvart med krava som er stilte for å gje dispensasjon. Eitt av desse krava er at «området vil bli kompensert (for) med eit nytt verneområde lenger nord i Gudbrandsdalen».

Kompensasjon skal altså vere siste utveg, som berre skal nyttast når skade på naturen er «uunngåeleg». Men korleis skal ein avgjere kva skadar som er uunngåelege? Når sjølv eit område verna etter dei strengaste vernereglane kan ofrast, er det lett å sjå for seg at det blir endå lettare å gje løyve til å øydeleggje mindre verdifull natur – så lenge det blir kompensert for.

Høvding for onondaga-folket, Tadohado Sid Hill, taler på biomangfaldtoppmøtet, som denne veka held fram i Montreal i Canada.

Foto: Christinne Muschi / Reuters / NTB

Både og

Kritikarane meiner at ideen om at naturtap kan kompenserast, nærast legitimerer vidare nedbygging av naturen. Og dei fryktar at kompensasjonsordningar skal bli ei lettvint løysing å ty til for utbyggjarar.

Samstundes er 75 prosent av overflata til jordkloden alt endra av menneskeaktivitet, og det overordna målet i den føreståande naturavtalen er klart: «å stogge og reversere tapet av naturmangfald». Altså kan vi ikkje berre restaurere natur som er øydelagd eller skadd (så langt det lèt seg gjere), vi må òg stogge øydelegginga av naturen.

«Naturpositiv økonomi»

Dei siste åra er det likevel blitt lagt stadig meir vekt på å reparere natur og stadig mindre på å stogge øydelegginga av intakt natur gjennom strengare lovgjeving. Til dømes er tiåret vi er inne i (2021–2030) erklært som FNs tiår for restaurering av natur. Denne utviklinga er no manifestert i eit nytt omgrep: naturpositiv økonomi. Det kling jo optimistisk, men er eigentleg berre eit anna uttrykk for netto null-tap.

Og det er sterke krefter i sving for å få naturpositiv økonomi inn i naturavtalen. Verdsnaturfondet (WWF) har starta ein kampanje med stor oppslutnad frå både næringsliv, miljøorganisasjonar og mange andre aktørar. Noregs klima- og miljøminister, Espen Barth Eide, er blant dei som snakkar varmt om «naturpositivitet».

Men det finst òg ein motkampanje som kallar seg «Beskytt naturen mot ‘den naturpositive økonomien’». Han er leidd av Frédéric Hache frå den Brussel-baserte tenkjetanken Green Finance Observatory.

Hache er «avhoppar» frå finanssektoren, og som fleire andre avhopparar – den mest kjende er truleg Tariq Fancy, tidlegare leiar for berekraftige investeringar hos Blackrock – har han inga tru på å overlata natur- og miljøpolitikken til ein alt mektig finanssektor.

– Dette fører berre til privatisering og omforming av naturvernet på måtar der finansiell avkasting blir førande, seier han til Dag og Tid.

Kva har no økologisk kompensasjon og netto null-tenking med finanssektoren å gjere? Jo, ganske mykje, skal vi sjå. For økologisk kompensasjon er ikkje berre enkelt og attraktivt for utbyggjarar. Med litt tilrettelegging kan det òg bli ei gullgruve for finanssektoren.

Natur i bank

I USA er ordninga med kompensasjon for naturtap institusjonalisert i såkalla «naturmangfaldsbankar». Dette er selskap eller organisasjonar som kjøper og sel rettar til å skade natur. «Banken» er eit mellomledd mellom to slags partar. På eine sida er eigarar av landområde som kan restaurerast, vernast mot utbygging eller bli verneområde for truga artar. På andre sida står utbyggjarar med prosjekt som fører til naturøydelegging. Dei to partane treng ikkje å ha direkte kontakt. Verneprosjekta til landeigarane blir selde som kredittar til banken, og banken kan selja desse vidare til ein utbyggjar som treng slik «naturkreditt».

Dei som er trengande, kan anten ha blitt pålagde å kompensere for skade eller dei gjer det frivillig. For på same måte som bedrifter som ønskjer å bli «klimanøytrale» kan kjøpa frivillige klimakvotar, kan bedrifter som ønskjer ein grøn profil, frivillig kjøpa kvotar frå ein naturmangfaldsbank. Og når naturmangfald får større merksemd, kan vi rekne med at marknaden for frivillige kompensasjonar vil vekse.

Men i praksis kan endå fleire partar ta del i denne marknaden, for rettane til naturøydelegging blir òg omsetjelege verdipapir. Det vil seia at kven som helst kan kjøpa og selja dei. Kvotane kan òg kjøpast og seljast utan at ein gjer bruk av dei, anten for å ha dei på lur til ein treng dei, eller som ei investering. Og det er her det byrjar å bli interessant for finanssektoren.

Finans på toppmøtet

Mykje av diskusjonen på naturtoppmøtet har handla om finansiering og liknar debattane under klimakonvensjonen: Industriland og utviklingsland er sterkt usamde om kvar pengane bør kome frå. Utviklingsland ønskjer at dei rike landa bidreg meir, men betalingsviljen til dei rike landa er avgrensa. På klimatoppmøtet i Sharm el-Sheikh i haust pressa industrilanda på for å utvikle andre typar klimafinansiering, inkludert privat sektor, filantropi, velgjerande organisasjonar og utviklingsbankar. Dei ønskte òg større bidrag frå utviklingslanda.

Noreg støttar ei slik vending. Nyleg skreiv regjeringa i ei nyhendemelding: «Det er viktig å få mobilisert nødvendige ressurser over hele verden og fra alle kilder, herunder privat sektor og finansinstitusjoner, for å få snudd den negative utviklingen for natur.»

Men om private investorar skal vere interesserte, må det vere pengar å tene. Og naturvern gir ikkje utan vidare finansiell avkasting. Verneprosjekt må difor seljast inn på nye måtar, nettopp som naturrestaurering eller gjennom kjøp og sal av kompensasjonskvotar. Samtidig viser det seg at prosjekta som naturmangfaldsbankane i USA (og etter kvart andre stader) formidlar, ofte er for små til å interessere storkapitalen. Han ønskjer både å spreie risiko og å kunne kjøpe og selje verdipapira sine enkelt.

På klimaområdet var det først då dei store kvotesystema, som EUs kvotehandelssystem, blei etablert, at dei store finansaktørane blei skikkeleg interesserte. I 2009 uttalte Deutsche Bank til CBS News at karbonmarknadene var blant dei mest lovande nye marknadene. Noko tilsvarande har ein førebels ikkje sett med omsyn til naturmangfald.

FNs miljøprogram og Verdas økonomiske forum har difor sett på korleis ein kan leggje til rette for prosjekt som er attraktive for storkapitalen. I fjor lanserte dei ideen om såkalla nature-backed securities, ein ny type verdipapir. Dette minner om verdipapira som var baserte på bustadmarknaden i USA, såkalla mortgage-backed securities, sjølv om denne typen finansiell nyskaping fekk eit heller dårleg rykte etter finanskrisa i 2008.

Men trua på «innovativ finans» knytt til naturmangfald er sterk, både i og utanfor finanssektoren. Både derivat og hedgefond er under utvikling. Dermed er det òg fare for at slike verdipapir blir gjorde til spekulasjonsobjekt, på same vis som i klimakvotemarknaden. Ein artikkel publisert i det prestisjetunge Cambridge Journal of Economics i 2016 viste at heile 99 prosent av handelen innanfor EUs klimakvotemarknad bestod av såkalla derivat, verdipapir med ein verdi som er basert på verdien til noko anna. Det var i all hovudsak ikkje sjølve klimakvotane som vart omsette, men derivata.

Ideelt sett skulle berekraftig finansiering dreie investeringar i retning av meir berekraftig produksjon.

– Men først og fremst er det investeringar i nye typar verdipapir finanssektoren verkeleg siklar etter, ifølgje Frédéric Hache.

Særinteresser

Det internasjonale naturpanelet skreiv i 2019 at om vi skal handtere naturkrisa, må vi kjempe mot særinteresser som ikkje ønskjer dei gjennomgripande endringane som må til. Næringslivet føretrekkjer openbert marknadsbaserte og fleksible ordningar. Spørsmålet er om dette leier til den nødvendige endringa.

Men næringslivet har endå eit tiltak på lur på naturtoppmøtet: Dei ønskjer pålagde rapporteringskrav knytte til naturmangfald for å tydeleggjere korleis bedrifter integrerer naturverdiane i avgjerdene sine. I samband med toppmøtet har sterke næringslivsinteresser gått inn for at styresmaktene skal ta ansvar for å kontrollere dette.

Meir enn 300 store selskap – inkludert mange av dei største miljøsyndarane – har gått saman i alliansen Business for Nature. Med slagordet «make it mandatory» ber dei om at styresmaktene krev obligatorisk rapportering frå alle selskap om korleis dei påverkar naturen gjennom verksemda si.

Dette prinsippet er ikkje nytt: EU har alt inkludert openheit og rapportering om berekraftige investeringar i sin eigen handlingsplan for berekraftig finans. Her i Noreg har Emine Isciel, leiar for klima- og miljøseksjonen hos Storebrand kapitalforvaltning, teke til orde for ei slik rapporteringsplikt.

Naturtoppmøtet er ikkje over enno, og vi veit ikkje i kva grad næringslivsinteressene til sjuande og sist vil få gjennomslag. Men ifølgje Hache ville tradisjonell miljøregulering vere meir effektivt enn desse nyskapingane for å påverke kapitalinteressene i berekraftig retning.

Grunnen er at reguleringar automatisk påverkar den framtidige profitten i ulike sektorar, og private kapitalstraumar tilpassar seg dei nye forventningane om avkasting. Enkelt – og sjølvinnlysande – sagt: Om det ikkje lenger blir lov å øydeleggje naturen, vil mykje natur bli spart. Kanskje er det gammaldagse lover og reglar som er vinn–vinn-løysinga?