Kommentar

Me har vore vane med å leva i ei verd der det var mogleg å sjå årsakssamanhengar. Hendingane kom som oftast som resultat av ei utvikling me hadde kunna fylgja ei tid. Brexit var til dømes inga stor overrasking for oss som hugsar de Gaulle: Han skjøna alt på 60-talet at britane ville vera eit framandelement i ein europeisk union.

Men no går Tyrkia heilt utan førevarsel mot konkurs på nokre dagar, berre fordi landet nektar å utlevera ein «pastor» som president Trump vil ha heim til USA, og sparepengane til folket er halverte i verdi frå ei veke til den neste. Den same Trump har sett ein tjukk strek over avtalen med Iran utan å spørja andre enn seg sjølv til råds. Det er dei korte og uføre-
seielege amerikanske avgjerdsprosessane som no trugar all stabilitet på planeten.

Det gamle Persia

Eg har aldri vore i Iran, men eg flaug over landet ein klårvêrsdag på veg heim frå India, og såg det var vakkert, med høge fjell og djupe dalar. Det er det gamle Persia som no heiter Iran, og eg har levd lenge nok i antikken til å kjenna dei gamle persarane som grekarane sine strålande fiendar i storslegne krigar der fiendane og tok seg tid og høve til å sjå stordomen hjå kvarandre – om me skal tru dei gamle historikarane.

I Frankrike vart eg kjend med ein pater som var spesialist på gamalpersisk poesi og meinte det var noko av det største som var skapt på menneskemål. Eg budde i Frankrike på 70-talet då me i så mange «dagsrevyar» såg ayatolla Khomeini sitja på eit bøneteppe i Paris og senda fordømingar mot sjahen i Teheran. I dag har me gløymt at det persiske monarkiet var eit framandvelde, og at den islamske revolusjonen i 1979 i utgangspunktet hadde brei folkeleg støtte, heilt til presteskapet viste sitt sanne andlet.

Fiendebilete

Iranarane er sjiamuslimar, eit slag muslimske «protestantar», med djupt religiøst alvor som utanfrå sett lett kan verka som fanatisme. Eg kjenner diverre ingen iranarar personleg, men har skjøna at det er eit stolt folk, sterkt rotfest i eigen kultur.

Som kristen vesteuropear er eg sjølvsagt framand for mykje i denne kulturen og skulle ynskja at landet viste større vyrdnad for det me i Vesten kallar menneskerettar. Eg deler den vestlege trua på at demokrati er betre, ja, mange vil seia det beste. Men for meg er fred i verda det beste. For min etterkrigsgenerasjon har freden nærast vore noko sjølvsagt, men det er han ikkje lenger.

Den stemninga før fyrste verdskrigen som Stefan Zweig skildrar i Verden av i går, er ikkje lenger framand for verda av i dag. Det ligg noko irrasjonelt, noko krigshissande i den propagandalufta me pustar i, fiendebileta får klårare omriss, og hatet vert medvite kanalisert av krefter me ikkje kan setja namn på. Me er fanga i eit spel der det er programmert kven som er vener og fiendar.

Sjølv utan Freud skjønar me at slike spel endar med krig, men det var Freud som lærte oss at trongen til krig er nedfelt i den menneskenaturen me i mildvêr innbiller oss er fornuftsstyrt. Dessutan gjev få verksemder større aksjeutbyte enn våpenindustrien. Og for at han skal haldast i gang, lyt det krigast.

Barbari

Det finst berre eitt land i verda som søkjer om ikkje verdsherredøme, så i det minste full kontroll over verda, og det er USA. Denne maktviljen har med president Trump fått eit meir openbert barbarisk andlet enn nokon gong før, under mottoet «make America great again».

Men så trongt som det no er i verda, skjønar me alle at skal Amerika verta større, lyt alle andre verta mindre. Dei landa som går med på å «minka» under USA, vart av president Bush kalla «gode», dei som gjer motstand, var sjølvsagt «vonde». Han såg i sitt naive og sogelause verdsbilete ein «vondskapens akse» som han ville rydda opp i. Me ser no resultatet av denne «oppryddinga», bygd på lygna om masseøydeleggingsvåpen i Irak.

I den vestlege verda var det i 2003 fyrst og fremst den franske utanriksministeren Villepin og pave Johannes Paul den store som hadde mot til å seia si meining om Irak-krigen. Me ville vore sparde for mykje om dei hadde fått gjennomslag for sitt syn.

Den amerikanske aggresjonen, som heile Vesten no stiller seg motstandslaust bak, rykkjer fram med ‘demokrati’ på fanene. Ein har teke seg moralsk rett til å gå væpna inn i land som ikkje har same styreform som den vestlege verda. Men ser me på den lange og kompliserte historiske utviklinga som har ført fram til vårt liberale demokrati, skjønar me straks at noko så skjørt og innvikla ikkje kan innførast med makt utanfrå.

Det kan berre verta røyndom gjennom ein indre prosess i folket sjølv. Demokrati er ein mental tilstand som krev lang oppseding. Skal me arbeida for fred i verda, lyt me i utgangspunktet godta at kvart land har si eiga soge og si eiga utvikling, sin eigen kultur og sine eigne normer. Dei kan vera fjernt frå våre eigne, og me kan freista å påverka dei politisk og diplomatisk, men me har ikkje rett til å kriga mot dei.

Propaganda

Det ville vore fredelegare og færre døde i verda i dag om diktatorane Gaddafi, Saddam Hussein og Assad hadde fått sitja i fred. Om dei var aldri så fæle for sitt eige folk, har folket det endå verre no, dei som framleis er att etter alle som er drepne eller har flykta. IS hadde amerikanarane som jordmor. Det landet som har utnemnt seg sjølv til politi i verda, er det største trugsmålet mot verdsfreden.

No gjeld det Iran. Det var liberalisering på gang i landet, nye voner var vekte, og økonomien var i framgang etter avtalen med Vesten. Men så skulle Amerika visa musklar og reisa opp att fiendskapen, og Europa kan lite gjera av mottiltak. Dei fleste trur på propagandaen om kor farleg Iran er, men det er ein fare me no gjer større.

Boikott

Det må vera noko grunnleggjande gale med maktstrukturane i verda når ein mann, som dei fleste korkje har tillit til eller respekt for, kan skapa så mange ulemper og så mykje elende i det eine landet etter det andre.

Er det ikkje snart på tide at verda samlar seg, saman med fleirtalet av dei amerikanske veljarane, til ein skikkeleg boikott av alle avgjerder som den eruptive Trump ikkje berre sender ut på twitter, men gjer ålvor av i verda?

Det er elles urovekkjande at dei vestlege demokratia ikkje har mekanismar som kan leggja demparar på ein president i fritt svev utanom alle rasjonelle kategoriar.

Kjell Arild Pollestad

Kjell Arild Pollestad er pater og fast skribent i Dag og Tid.