Essay

Morten A. Strøksnes

redaksjonen@dagogtid.no

I

Ei av mange aha-opplevingar i Fosen-saka kom for meg i ein debatt mellom Ella Marie Hætta Isaksen og Elisabeth Sæther på Helgemorgen (NRK P2, 26. februar i år). Den unge artisten og aktivisten feia golvet med statssekretæren i Olje- og energidepartementet. Isaksen fekk òg siste ord i debatten. Det var etter at Sæther hadde sagt at det er reindrift i 40 prosent av Noreg, og at også desse områda treng straum.

Mens ho hamra knyttneven i bordet så ein kunne sjå føre seg at kaffikoppane spratt, og med ein grad av ekte indignasjon som er sjeldan i Noreg i dag, sa Isaksen: «Jeg hater det argumentet, jeg hater argumentet om at 40 prosent av Norge er reinbeiteareal. For jeg skal fortelle dere at 100 prosent av Sápmi er kolonisert av staten Norge. Jeg får så ondt, langt inn i sjela, når sekretærer og politikere på det nivået tillater seg å synke på et så lavt nivå og bruke slike argumenter. Det er fullstendig uhørt og en fullstendig kolonialistisk tankegang (...).»

«Da må vi sette strek», avslutta programleiaren.

På kart over Sápmi utgjer området 60 prosent av Noregs areal. Området går frå Finnmark i nord, til Røros og Møre i sør. Meiner Isaksen, som er ein uvanleg dyktig retorikar (og artist), og som eg sympatiserte med under Fosen-saka, at mesteparten av Noreg, bortsett frå dei sørlegaste og sørvestlegaste delane, er koloniserte område?

Kanskje ho spissformulerte seg der og da. I boka hennar, Derfor må du vite at jeg er same, nyttar ho heilt andre typar språk for å få fram korleis det har vore å vere ung same i Tana og Noreg. Boka er nyansert og har mange interessante observasjonar rundt ein kunstnars livskjensle, til dømes om korleis ho opplevde at dei tre kulturane (samisk, kvensk, norsk) naturleg var fletta inn i kvarandre. Eller om dei klisjéfylte forventningane utanforståande ofte har til ein same, berre for å nemne eit par ting.

II

Synet om at Sápmi er kolonisert, er uansett vanleg. I Store norske leksikons artikkel om historia til samane, skriven av Harald Gaski, står det til dømes: «Koloniseringen startet først ute ved kysten, men trakk seg gradvis innover i fjordene og opp langs elvene.» Overskrifta er «Middelalder og moderne tid». Det skal godt gjerast å ikkje tenke at heile området blei kolonisert, seinast i mellomalderen, av vikingar som trengde seg på. Slik var det rett nok i mang ein fjordbotn, men ikkje langs resten av kysten.

Kva seier eigentleg dei historiske kjeldene om den tidlege historia til Noreg/Nord-Noreg/Sápmi? «Koloniseringa» av Noreg tok til for meir enn 11.000 år sidan, og skjedde først frå sør og litt seinare frå nordaust.

Det er gjort beinfunn på Træna som er 9000 år gamle, og i Steigen som er 6300 år. Sjølvsagt ville det vore absurd å kalle desse folka for «norske» i noka tyding av ordet. Poenget er at det har vore mange innvandringsbølger gjennom 10.000 år, og det kan truleg har vore ein viss genetisk og kulturell kontinuitet mellom desse.

Gjennombrotet for jordbruk i Noreg kom for meir enn 4000 år sidan, og det finst 3000 år gamle arkeologiske spor etter jordbruk så langt nord som Troms. Ein kan trygt gå ut frå at landbrukshistoria i Nordland går lenger tilbake. Poenget er: Det ikkje-samiske nærværet i Noreg, inkludert Nord-Noreg, går langt tilbake i steinalderen.

Også historia til samane i Nord-Noreg er gammal. I det første tusenåret før vår tidsrekning viser dei ganske rike arkeologiske funna eit klart mønster. Det var i ferd med å danne seg to ulike identitetar, eller folk i kulturell forstand, i innlandet og langs kysten i Nord-Noreg, fram til Troms. For første gong gir det meining å snakke om at ein norsk-etnisk og samisk identitet og ei kulturform er i emning. Langs kysten dreiv folk med fiske og jordbruk, i innlandet jakt og fangst.

Dei to gruppene hadde ulik livsførsel, vi kan snakke om ein «protonorsk» og «protosamisk» kultur. Rundt år null oppstår òg språka urnordisk og samisk, som viktige identitetsberarar. (Denne syntesen støttar seg på ein timelang telefonsamtale med Noregs kanskje fremste arkeologiske ekspert på feltet, professor Bjørnar Julius Olsen ved UiT Noregs arktiske universitet.)

Kart over Sàpmi i bind II av læreverket Samenes historie (Cappelen Damm 2021).

Kor eg vil med dette? Poenget er ikkje å påvise at samane ikkje kom først, som om det skulle vere ein kappestrid der vinnaren får ein premie, til dømes at dei automatisk eig landet meir enn andre. Det gjorde dei heilt sikkert nokre plassar i Nord-Noreg, til dømes i Aust-Finnmark, der eg kjem frå. Dagens etnisk norske befolkning har hatt mange tusen års kontinuerleg nærvær i Nord-Noreg (ja, lenger enn den samiske, slik eg oppfattar dei tolkingane ekspertane gjer av den arkeologiske, lingvistiske og genetiske informasjon som finst).

Poenget er at Nord-Noreg i mange tusen år har vore ein etnisk smeltedigel, med stadig ny innvandring av nye folk, som har levd saman eller i ganske nær kontakt med kvarandre. Så godt som alle med gamle røter i Nord-Noreg har som dei sa i gamle dagar, samisk «blod» i seg, og det gjeld også min eigen familie.

Ut frå dette blir det sterkt misvisande å påstå at Sápmi blei kolonisert av nordmenn i mellomalderen, slik det står i Store norske leksikon (det er dessverre meir og meir vanleg at leksikonartiklar på nett blir skrivne av personar som har ein tydeleg einsidig agenda). Då hadde det beviseleg alt vore ikkje-samiske kystkulturar, men også jordbrukskulturar, i Nord-Noreg i fleire tusen år. Det er i alle fall høgst uvanleg å påstå at dei som kom sist, er blitt koloniserte av dei som kom først.

Legg igjen merke til at eg ikkje synest det er viktig kven som kom først. Etter mange tusen år er sjølvsagt alle heime for lenge sidan. Men dimensjonen er heilt klart inne i bildet, i den emosjonelt ladde debatten om urfolk, rett til landet og kolonisering.

Somme gonger blir historia skildra som om samar nærast har vakse rett opp av jorda i dei samiske kjerneområda. Men alle folkegrupper som har vore i Nord-Noreg, har sjølvsagt innvandra dit, og alle har i denne bestemte forståinga «kolonisert» områda. Noko slikt som ein rein samisk eller norsk rase finst sjølvsagt ikkje, alle folk er resultat av møte, av ei lang og omfattande blanding av folk, slik den genetiske forskinga viser.

Nord-Noreg har opplevd tilflytting også dei siste hundre åra. Mange samar frå Sverige og Finland, og kvenar, slo seg ned i Noreg så seint som på 1700- og 1800-talet, og i moderne tid har det òg vore ein jamn straum av folk frå sør til nord i Noreg (og andre vegen).

Tilbake til påstandane om at Sápmi er kolonisert (av nordmenn). Kanskje det ikkje er meint slik, men grunnen til at det provoserer mange etniske nordmenn, er at dei oppfattar det som ein påstand om at dei eigentleg ikkje høyrer heime i dette landskapet, at dei er inntrengarar, overgriparar som med makt har tatt over land som eigentleg tilhøyrer samane.

Tresnitt frå Olaus Magnus soge om dei nordiske folka og grannane deira (1555), frå venstre: moskovitt, finne, same og göte.

Picture processing Lars Henrikss

Om vi snakkar om Nord-Noreg som heilskap, må det bli feil. Eg freistar ikkje å seie at det ikkje har blitt gjort urett mot samane, for det har det openbert. Delar av prosessen for å gjere Noreg norsk har på ulike vis gått ut over samane. Men det inneber ikkje at den etnisk norske befolkninga er eit framandelement. Omgrepet «kolonisering» og «kolonisert» gir fort slike assosiasjonar.

Når vi snakkar om kolonisering, har historia fleire fasettar. Frå 1500-talet til 1814 minte Finnmark og Troms om ein råvarekoloni, etter klassisk kolonialt mønster brukt i Afrika, Asia og Amerika. Den etnisk norske allmugen blei utnytta av framande monopolistar. Overprisa kolonialvarer blei kjøpte med underprisa fisk, slik at folk ofte hamna i gjeld og fattigdom, og folketalet gjekk markant ned i periodar. I 1567 var det til dømes 3070 norsktalande i Finnmark og 840 som ikkje tala norsk (omtalte som «finner»), ifølge Amund Hellands Topografisk-Statistisk Beskrivelse over Finmarkens Amt (1906).

I 1805 – etter at dei danske monopolselskapa, den eineveldige kongen i København eller bergenske og trondheimske «borgarar» med handelsrettar hadde gjort livet vanskeleg for utarma fiskarar på kysten – var talet snudd. Norsktalande var nede i 1590, mens det var 4930 «finner» (tala er over «skattemænd» og har usikre moment, men burde gi svært god indikasjon på den relative storleiken på befolkninga, som kjent blei også samar skatta av «kolonistane»).

Det var heller ikkje alltid så lett å skilje folkegruppene frå kvarandre. Det fortel til dømes Peter Schnitler (1690–1751), som freista å registrere Finnmarks befolkning. Kvenar gjekk kledde som samar, og folk skifta ofte «kategori». «Fjellfinner» kunne bli «bygdelapper», svenske samar kunne bli norske. I Balsfjord fekk Schnitler høyre at dei delte den samiske befolkninga inn i fire: «bufinner» eller sjøsamar, «norske bygdelapper», «norske østlapper» og «svenske østlapper».

Sjølv er eg fødd i Kirkenes, og det var eit rikt miljø å vekse opp i. Multietnisk før nokon annan plass i Noreg blei det. Eg hadde venner med besteforeldre som ikkje kunne norsk, fordi dei heile livet hadde levd i ei kvensk bygd. Ein del av barna var samiske fullt ut. Det vil her seie at foreldra snakka samisk og barna snakka norsk med ein spesiell sosiolekt og tonefall. Andre hadde akkurat nok samisk identitet til at dei så vidt skilde seg ut på marginale område, som korleis dei kledde seg ved høgtider eller snakka internt i familien. Ei tredje gruppe hadde kanskje sterke samiske røter, men skjulte det. Dette var nok eit resultat av fornorskinga av besteforeldra, har eg tenkt i ettertid.

Nokre samiske barn, uansett kategori, hadde den veikskapen barn er så gode til å lukte. Og om omgivnadene tillét det, blir det mobbing, med «jævla same» og slikt (eit uttrykk som blei brukt liberalt, ikkje berre mot dei som faktisk var samar). Andre samar var høgt respekterte fordi dei var samiske, for dei var samiske på ein måte barn opplevde som ressurssterk: fulle av historier frå ei anna verd, best til å fiske, fysisk sterke og på mange måtar smartare og meir vaksne enn vi andre. Vi visste kven som var kven, og det same om kven som var same, og den setninga får meg til å lure på kvifor eg skriv dette essayet på nynorsk.

Eg hugsar ein samisk venn som alltid snakka om stallo. Det var ei kjempe frå det samiske universet som minte meg om eit troll. Men han hadde ei kone som saug livkrafta ut av folk med eit sugerøyr av jern, og ein kniv som på eiga hand kunne forsvare eigaren sin, om nokon freista å bruke kniven mot stalloen.

III

Bilda frå Alta-kampen i januar 1981, då fleire hundre aktivistar blei fjerna ved Stilla, er historiske og ikoniske. Så, for nokre veker sidan, blei vakker ungdom iført samedrakt borne bort frå Olje- og energidepartementet av uniformert politi, til lyden av tusen klikk frå fotoapparat der bileta går trådlaust ut til nasjonale og internasjonale nyhendebyrå. Desse bileta la seg oppå dei gamle bileta frå Alta-aksjonane. Eg veit ikkje om det var planlagt, men hadde eg vore ein av aksjonistane, ville eg jubla. Og alt fordi demonstrantane kravde respekt for norsk lov!

Alta-kampen var ein augeopnar for mange i Noreg, og i tiåret som følgde, blei det eit skifte i stemninga, ikkje berre i folket, men også i politikken, byråkratiet og jussen. Alt i 1980 blei det sett ned eit samerettsutval som skulle sjå på kulturelle og politiske rettar, men også rettar til landområde.

Jussprofessor Carsten Smith blei den første leiaren, og ingen har gjort meir for å formalisere samerettar. Han tok til orde for at samar trong meir vern som minoritet. Sametingsloven blei vedtatt i 1987, og året etter blei paragraf 110A, om samane sin rett til å utvikle språk og kultur, tatt inn i Grunnloven.

I 1990 ratifiserte Noreg ILO-konvensjon nr. 169, som det første landet i verda. I dag er konvensjonen ratifisert av 23 land. Dei fleste er sør- og mellomamerikanske nasjonar, og i mange av dei er urfolk i majoritet. I Europa har berre Luxemburg, Danmark, Spania, Nederland og Tyskland ratifisert han i tillegg til Noreg. Ingen av dei andre landa der det bur samar, altså Sverige, Finland eller Russland, har gjort det.

Same kva ein meiner om sjølve saka, kan det vere liten tvil om at ILO-prosessen blei lemfeldig handsama av norske styresmakter. Noreg ratifiserte ILO-konvensjon nr. 169 under eitt år etter at konvensjonsteksten var ferdig. Jamført med dagens praksis tok ikkje regjeringa og Stortinget seg tid til å vurdere saka skikkeleg. Og det vart ikkje gjort grundige vurderingar av kva konsekvensar ratifiseringa ville få. Stortinget hadde ingen særskilde merknader. Den tverrpolitiske ILO-komiteen på Stortinget såg ingen problem i horisonten.

Politiaksjon ved nullpunktet i Stilla i 1981: Demonstrant Nils Utsi vert boren bort.

Foto: Knut Nedrås / NTB

Nokre år før, i samband med vedtaket om sametingsloven, sa Stortinget følgjande, i Innstilling O. nr. 79 (1986–87): «Komiteen understreker at det tilligger Stortinget som lovgiver å vedta nasjonale rettsregler. Komiteen er derfor enig med departementet i at særskilte skritt for aktivt å sikre at internasjonale folkerettslige regler får gjennomslagskraft i norsk rett, er uheldig.»

Kvifor tok den norske staten tilsynelatande så lett på ILO-konvensjon nr. 169 i 1990? Ein del av svaret er at det blei skapt ei oppfatning av at det var ein formalitet, og at konvensjonen ikkje kravde meir enn det som alt var nedfelt i norsk lov.

Ei anna forklaring er at Sametinget la eit sterk press på norske politikarar, som ikkje var interesserte i å legge seg ut med samane. Hugs at Sametinget opna året før. Om det ved første korsveg blei ein stor konflikt der Stortinget dukka Sametinget, ville den gode stemninga som alle freista å skape, slå over i splid og forbitring.

Ein ny generasjon norske politikarar ville bli oppfatta som urfolksvennlege. Ja, Noreg skulle vere ein forkjempar for urfolks rettar internasjonalt. Omkvedet både frå Aps saksordførar Karita Bekkemellem og kommunalminister Johan J. Jakobsen (Sp) i debatten på Stortinget var at når Noreg underteikna ILO-konvensjon først, ville andre komme etter. Kommunalministeren, som var ein sterk pådrivar for konvensjonen, sa til dømes i slutthandsaminga: «Regjeringen håper at mange andre land vil følge Norges eksempel, slik at konvensjonen så snart som mulig får en sentral status i det internasjonale arbeidet for urbefolkninger rettigheter.»

Jan P. Syse var statsminister. Det var endå lenger frå Uranienborg til Gokk på den tida.

Konsekvensane har i ettertid vist seg å vere store, spesielt i Nord-Noreg (i Fosen-saka var det artikkel 27 i FNs konvensjon om sivile og politiske rettar som vart nytta, noko vi skal kome tilbake til). Nokre år seinare bad Justisdepartementet om ei utgreiing om ILO-konvensjonens konsekvensar for landrettane til urfolk (NOU 1997:5). I samandraget står det mellom anna: «Langt på vei gir ILO-konvensjonen bare uttrykk for det som kan ansees som alminnelig internasjonal urfolksrett.»

Om dette var tilfelle: Kvifor ville berre ei handfull andre land ratifisere avtalen? Det blir ikkje forklart.

ILO-konvensjonen gav samane ein klar status som urfolk. I debatten rundt Fosen var alle, frå journalistar og kommentatorar til olje- og energiminister Terje Åsland, påpasselege med å nytte ordet «urfolk» i annakvar setning. Det var meint som eit teikn på respekt. Men samstundes som alle kallar samane for Noregs urfolk, har Stortinget fleire gonger avvist grunnlovsforslag om å endre paragraf 108 slik at han slår fast at samane faktisk er urfolk. Feltet er prega av fleire uklare definisjonar og avgrensingar, og dermed ei potensiell juridisk slagmark, slik vi har sett mange døme på.

Definisjonen av omgrepet urfolk er ikkje klar eller tydeleg. Det engelske ordet er indigenous. Ei vanleg forståing av dette ordet, til liks med den norske omsettinga «urfolk», er at det viser til dei som kom først, dei som var den opphavlege folkesetnaden i landet. Slik blir det òg delvis brukt i ILO-konvensjonen. Der er urfolk definerte som dei som «nedstammer fra de folk som bebodde landet eller en geografisk region som landet hører til da erobring eller kolonisering fant sted, eller da de nåværende statsgrenser ble fastlagt, og som uansett deres rettslige stilling har beholdt alle eller noen av sine egne sosiale, økonomiske, kulturelle og politiske institusjoner».

Formuleringa «eller da de nåværende statsgrenser ble fastlagt» kom med etter initiativ frå den norske delegasjonen som var involvert i arbeidet med avtaleteksten for ILO-konvensjonen (ifølge ei sentral kjelde som deltok i arbeidet).

Utan dette tillegget ville definisjonen ha vore problematisk i Noregs tilfelle, sidan både samar og etniske nordmenn har så djupe røter i Nord-Noreg. Den opphavlege ILO-definisjonen (og heile konvensjonen) synest å ha vore retta mot meir klassiske koloniseringssituasjonar, som då USA koloniserte og dreiv folkemord på dei amerikanske urfolka. Eller for stammefolk som lever på tradisjonelt vis, isolerte frå majoriteten som koloniserte dei. Slike folk finn ein til dømes i dei fleste land i Sør-Amerika. Noreg pressa altså på for at samane skulle falle inn under definisjonen av urfolk.

Visste den norske staten kva han gjorde? Kanskje elitane i det norske majoritetssamfunnet var for arrogante og bak eit teppe av respekt eigentleg hadde ei nedlatande haldning til samane? Kanskje dei ikkje såg for seg korleis ILO-konvensjonen kunne bli nytta av ressurssterke, godt organiserte globale nettverk av urfolk, med høg utdanning, juridisk ekspertise og avanserte strategiar for å få gjennomslag for sitt syn – attpåtil med ILO i ryggen, i tillegg til FNs erklæring om sivile og politiske rettar?

I høyringa på Stortinget blei det vist til at Justisdepartementet hadde vurdert det slik at ILO-konvensjonen ikkje ville få noka direkte følge for det norske lovverket. Samerettsutvalet kunne fritt gjere eigne vurderingar, sjølv om konvensjonen blei vedtatt. Som Bekkemellem sa: «Konvensjonen kan ikke anses å stille krav om særrettigheter for urbefolkningene.»

Ut frå vurderingane på Stortinget kunne ein nesten lure på kva som var vitsen med heile ILO-konvensjonen. Det viste seg ganske raskt at konvensjonen måtte føre til endringar i andre norske lovar. ILO-konvensjonen er ikkje norsk lov, men gjennomført i finnmarksloven, reindriftsloven, tanaloven, mineralloven, deltakarloven (loven om rett til å delta i fiske og fangst) og den nye sameloven. I finnmarksloven paragraf 3 står det til dømes: «Loven gjelder med de begrensninger som følger av ILO-konvensjon nr. 169 om urfolk og stammefolk i selvstendige stater.» I reindriftsloven (også paragraf 3): «Loven skal anvendes i samsvar med folkerettens regler om urfolk og minoriteter.»

Ein leiande folkerettsjurist som Carl August Fleicher gjekk så langt som å hevde at finnmarksloven blei tufta på alvorlege juridiske feilvurderingar, og at Stortinget blei villeidd då konvensjonen blei vedtatt – blant anna fordi han gjennomfører ILO-konvensjonen på ein uhaldbar måte. Dette etter at to uavhengige ekspertar hadde gått mot hans og Justisdepartementets opphavlege vurdering. Innvendingane til dei to uavhengige ekspertane blei tatt til følge.

I tillegg til at ILO-konvensjonen er gjennomført i delar av norsk rett, er Noreg altså bunden av FNs konvensjon om sivile og politiske rettar (artikkel 27). Det var denne som vart nytta av Høgsterett i Fosen-dommen. Her står det: «I de stater hvor det finnes etniske, religiøse eller språklige minoriteter, skal de som tilhører slike minoriteter ikke nektes retten til, sammen med andre medlemmer av sin gruppe, å dyrke sin egen kultur, bekjenne seg til og utøve sin egen religion, eller bruke sitt eget språk.»

Likevel, trass i ILO-konvensjon nr. 169 og FN-konvensjonen om menneskerettar, trudde altså staten det var heilt greitt å bygge massiv infrastruktur i eit reinbeiteområde, utan at det formelle var i orden?! Med tanke på alt som har skjedd dei siste tretti åra, og alle dei andre konfliktane som har vore om rettar til land og vatn, og om korleis lovane skal tolkast, kan det sjå ut som uforståeleg amatørskap frå staten si side.

Slik har det vore heile vegen, frå ILO-konvensjonen blei vedtatt i all hast, utan at nokon hadde ein klar oversikt over konsekvensane, til Fosen-dommen i lagmannsretten og Høgsterett. Kor blei det av den norske djupstaten?

IV

Noregs ratifisering av ILO-konvensjonen har utan tvil ført til større vern for samane, noko som sjølvsagt er positivt. Men rundt nokre spørsmål, spesielt dei som går på identitet og rett til landet, blir det fort bråk. Då kan samiske og andre nasjonale eller lokale interesser stange mot kvarandre. Fosen er ei slik sak. Skal han tolkast som at samar har vetorett over all betydeleg bruk av 40 prosent av Noregs areal?

Som Nordlys-redaktør Skjalg Fjellheim formulerte det (1. februar 2023): «Dramaet rundt vindkraftanlegget på Fosen følges med argusøyne i et Nord-Norge som i praksis er et eneste stort sammenhengende reinbeitedistrikt. [...] Den store frykten er at sluttpunktet for bruddet på menneskerettighetene i Fosen skal bli at det meste av Nord-Norge i praksis blir dømt til en museumstilstand hele veien fra Bindal til Knivskjellodden. Da blir kulturbevaring det sentrale målet på 40 prosent av nasjonalstatens areal.»

Eit område det har vore strid om, er lovpålagd konsultasjonsplikt der «samiske interesser» blir påverka. Konsultasjonane går føre seg bak lukka dører, mellom representantar for Sametinget og regjeringa, fylkespolitikarar eller kommunepolitikar. Ingen kan sjekke at det som blir lagt fram, er korrekt, eller at andre syn blir tilgodesette på ein rimeleg måte, iallfall ikkje før etterpå når dei kan lese referata (sameloven paragraf 4-7 om protokoll gjeld ikkje fullt ut for kommunar og fylkeskommunar, for dei er det tilstrekkeleg å føre referat).

Slike problemstillingar har vore kjepphesten til den vetle nordnorske organisasjonen Etnisk og demokratisk likeverd (EDL). Motstandarane av konsultasjonsplikta kallar ho ei «forhandlingsplikt» som gir Sametinget ei urimeleg makt over politiske prosessar, potensielt sett over nesten heile landet, og gjer at ein må spørje ein liten minoritet om lov nesten same kva for inngrep det er snakk om.

Ville folk på Austlandet, for eksempel i Oslo, funne seg i at ein liten minoritet fekk så mykje makt over fleirtalet? Det kan kanskje verke som ei søkt problemstilling, men slik Noregs institusjon for menneskerettar har peikt på i samband med Fosen-dommen: Det er ikkje storleiken på minoriteten som tel, med prinsippet om at det er vern av kulturen til minoritetar/urfolk (som inkluderer næringsvegar) som må sikrast. Unntaket er når FN-konvensjonen kjem i konflikt med andre grunnleggande rettar, som retten til miljø. Slik var det ikkje på Fosen, slik Høgsterett såg det.

Inn i dette biletet kjem også Sametinget som «ekstra» maktfaktor. Samar får makt gjennom to politiske system, dei kan stemme i nasjonale val og sametingsval. Sidan dei fleste samar ikkje bur i Finnmark, vil det seie at folk utanfrå, som kanskje aldri har vore i Finnmark, har ei viss makt over korleis Finnmark skal styrast.

Meininga er sjølvsagt at samane som ein liten minoritet eller eit urfolk ikkje skal «drukne» fullstendig i majoriteten. Men om systemet lokalt gir samar generelt meir innverknad på politiske prosessar enn lokale etniske nordmenn, bryt det med idear om lokalt sjølvstyre og om at kvar stemme skal telje likt i eit demokrati? Mange kvir seg for å gå inn i desse debattane, fordi dei er ubehagelege, og fordi skuldingar om rasisme raskt dukkar opp, også rundt prinsipielle spørsmål der dei kanskje ikkje høyrer heime.

Det er fordelar med å vere registrert i det samiske valmanntalet, som at ein kan søke midlar som er øyremerkte samar, både i statlege og fylkeskommunale budsjett og gjennom Sametinget. Eit spørsmål som også svevar over Nord-Noreg, og spesielt Finnmark, er om samar skal ha eksklusive rettar til land og vatn, til å hauste, fiske og gå på jakt.

Slik er det ikkje i dag, men problemstillinga er dei siste åra blitt aktualisert gjennom ein rekkje rettssaker, der kommunar i Finnmark freistar å få eigedomsretten over areal overførte frå Finnmarkseigedommen (som i dag eig nesten all jord i fylket) til kommunen. Karasjok krev til dømes eigedomsrett over all grunn.

To ulike grupper står mot Finnmarkseigedommen. Éi gruppe krev rettar for alle som bur i Karasjok, mens den såkalla «Guttorm-gruppa» krev eksklusive rettar til dei samiske familiane som utgjer denne gruppa. Denne saka, som kan ha mykje å seie for korleis Finnmark blir sjåande ut i framtida, kjem til liks med Fosen-dommen til å gå heilt til Høgsterett.

Ella Marie Hætta Isaksen (t.h.) og Greta Thunberg demonstrerer utanfor inngangen til Olje- og energidepartemnentet saman med aksjonistar frå Natur og Ungdom og Norske Samers Riksforbund Nuorat.

Foto: Alf Simensen / NTB

Det siste året har det vore mange oppslag om «falske samar» eller «juksesamar» der det blir framstilt som eit aukande problem at folk som ikkje er samiske, blir registrerte som det. Motiv kan vere at det vil kunne gi økonomiske fordelar, politisk innverknad og særrettar til jakt eller fiske. At ikkje-samar, til dømes Frp-politikarar i Moss som på direkte spørsmål innrømmer at dei ikkje er samiske i det heile tatt, plutselig er å finne i samemanntalet, er sjølvsagt uheldig. Slikt vil kunne undergrave tilliten internt i det samiske demokratiet.

V

Då forløparen til ILO-konvensjon nr. 169 (konvensjon nr. 107) blei vurdert av Noreg i 1958, blei han ikkje ratifisert. Den gongen blei det sett på som om Noreg ikkje hadde den typen urfolk som konvensjonen handla om. Tretti år seinare hadde vi fått det, sjølv om det i mellomtida hadde gått føre seg ei vidare integrering og urbanisering, og det hadde vore ein utdanningsrevolusjon, også i samiske miljø.

Dette illustrerer i det minste éin ting: kor mykje den herskande mentaliteten til kvar tid avgjer kva vi tenker om slike spørsmål.

I dag har denne igjen endra seg og er heilt ulik mentaliteten som herska i 1990. I dag er det sett kraftig søkjelys på identitetspolitikk, minoritetar, rasisme, diskriminering og postkolonialisme. Heile nye språksystem er oppstått sidan 1990, og nye og stadig meir radikale ideologar. I tillegg er det naturkrise, og ein djup skepsis til dei destruktive kreftene i den globale kapitalismen, i konsumerismen, og heile den sjellause, destruktive galoppen som har ført oss dit vi er i dag.

Det er vanskeleg å tenke seg ein meir perfekt storm enn den som oppstod då dei samiske aktivistane okkuperte Olje- og energidepartementet. Alle rubrikkar kunne kryssast av. Eg seier ikkje at Fosen-aktivistane medvite freista å utnytte dette, heller ikkje at det hadde vore gale om dei gjorde det. Dei har, som alle andre, full rett til å handle ut frå rådande stemningar som faktisk finst, og å spele på dette, på lik line med alle andre. Og med eitt var Greta Thunberg der.

Det politiske og retoriske klimaet skaper spesielle føringar i det offentlege ordskiftet, på godt og vondt. Små språklege feilgrep og meiningsavvik kan bli nådelaust straffa og resultere i virale, karriereøydeleggande hetskampanjar som det i praksis er umogleg å forsvare seg mot. Få er betre til å kjenne kva veg det blæs, enn journalistar, og i heile sakkomplekset er det påfallande kor få kritiske spørsmål som blei stilte – til den eine sida, vel å merke.

Ministrar og toppbyråkratar måtte stå skulerett overfor ein ung aktivist som Ella Marie Hætta Isaksen, mens ho sette på hårfønaren. Dei hadde gitt aktivistane ei svært god sak, på sølvfat. Same kva politikarane eller statssekretærane hadde sagt, ville det blitt feil og brukt mot dei. Og slik blei det. Alt dei kunne gjere var å drive mumlande forsøk på brannsløkking og håpe at det ikkje blei som bensin på bålet.

Morten A. Strøksnes

Morten A. Strøksnes er journalist i Dag og Tid.

Del 2 kjem neste veke.

Nettversjonen av denne saka vart oppdatert fredag 24. mars kl. 13.10. Red.