ESSAY

Morten A. Strøksnes

redaksjonen@dagogtid.no

XI

Om harde vitskapar som arkeologi, juss og genetikk blir påverka av den etniske dimensjonen, seier det seg sjølv at det same kan skje på kulturfeltet. Det er naturleg, ja, litt av vitsen, at kunst og kultur skal ta opp i seg og tolke konfliktar, ta tak i vanskelege spørsmål og gjerne få oss til å sjå ting på nye måtar.

Kunsten skal vere fri, men samstundes, eller kanskje nett derfor, blir ulike typar politisk ideologi ofte dominerande. Det er forståeleg, for ideologiar trengst for å skjøne verda, og lovnadene deira om frigjering frå gamle strukturar gir mange håp om noko anna, om at endring frå det som er urettferdig og destruktivt, er mogleg. Samstundes kan ideologiar føre til at mange ser verda gjennom dei same brillene. Frigjeringa slår over i ein ny dogmatikk, i nye reglar og gruppetenking. På 1970-talet stod til dømes marxistisk teori sterkt, deretter den ironiske postmodernismen.

I dag er identitetspolitikk, postkolonial teori, dekolonialisering, kapitalismekritikk og ulike grøne/økologiske rørsler knytte til naturkrise og global oppvarming, assosierte med venstresida. Urfolksproblematikk treffer midt i blinken ved at han sameinar nesten alle desse problemfelta. Antiglobaliseringsrørsla spela òg ei rolle inntil for ti år sidan, men derfrå har det blitt heilt stille, det er som om denne rørsla er blitt kvelt av nyliberalismen. Urfolk har ofte ei ganske uimotståeleg tiltrekkingskraft for mange aktivistar, kunstnarar og kuratorar – og folk som meg.

Periferien syg på null tid til seg ordbruken og tenkemåtane som blir skapte i sentrum. Dermed dukkar dei same argumenta og engelskspråklege formuleringane ofte opp – anten debatten går føre seg på den andre sida av jorda eller i Noreg, anten han handlar om aboriginar, amerikanske urfolk eller samar. Utslaga er nokre gonger positive (større merksemd kan verne mot overgrep), andre gonger er dei parodiske.

Hausten 2021 publiserte NRK podkastserien om Samenes historie. Alt før serien var ferdig, blei det debatt, og han varte i mange månader, på nettstader som Khrono, Nordnorsk debatt eller facebookgruppa «Indigenous people are joining forces». NRK-serien var meint å få fram noregshistoria frå eit samisk perspektiv, og leiande historikar på ulike felt, norske og samiske, var inviterte til å delta.

Debatten dreidde seg ikkje så mykje om historiske tolkingar som om etnisk bakgrunn, ideologi og haldningar. Kritikarar meinte det samiske perspektivet ikkje var sterkt nok, og at serien faktisk var ei vidareføring av fornorskinga og koloniseringa. Same leir såg det slik at enkelte historikarar ikkje burde vore inviterte, fordi dei var etnisk norske og derfor hadde feil perspektiv. I diskusjonen kom det fram at nokon såg etnisk bakgrunn som viktigare kjelde til autoritet og relevans enn historiefagleg tyngd. Frå motsett hald blei det peikt på at det neppe finst eit eintydig samisk perspektiv på historia, og at det dessutan ikkje burde vere opp til aktivistar å godkjenne historikarar på etnisk grunnlag.

Ánde Somby, som er førsteamanuensis i juss ved UiT Noregs arktiske universitet og sameaktivist, skreiv i eit innlegg: «Bør vi forvente at man [NRK, red. merk.] gjør slik man gjorde i Australia da arkeologiske funn ble sammenholdt med muntlige beretninger fra aboriginerne selv?» I eit anna innlegg som Somby skreiv saman med Øyvind Ravna, som er jussprofessor ved same universitet, heiter det om podkastserien til NRK: «Det er helt avgjørende for seriens troverdighet at samisk historie fremstår i sin egen rett og fortalt av det samiske miljøet selv.»

Ein av dei som blei angripne, var historieprofessor Einar Niemi. Han er frå Vadsø og har heile livet forska på samisk, kvensk og norsk historie. Mange, både i Noreg og internasjonalt, har sett og ser på han som ein leiande autoritet på viktige delar av Nordkalottens historie. Men under debatten rundt NRK-podkasten blei han kritisert som ein outsider. Også på offentlege møte i Tromsø har han fått høyre at han ikkje burde vore med i Sannings- og forsoningskommisjonen, fordi «samane» ikkje har «tillit» til ham.

Grunnen er at hans perspektiv ikkje alltid har gått overeins med det som eit samepolitisk miljø gjerne vil skal vere einerådande. Han ser med andre ord ikkje historia som svartkvit nok. Det høyrer med til historia at Niemi er av samisk og kvensk avstamming, har stått i samemanntalet frå første valperiode – og til og med vore vara på Sametinget for Norske Samers Riksforbund (NSR).

Debatten viste at det samiske for mange er ein sterk både kulturell og politisk identitet. Det er ikkje overraskande med tanke på dei internasjonale trendane og globaliseringa av urfolksideologien.

XII

Ánde Somby er svært synleg i debatten på ulike plattformer. For eksempel i den påkosta boka som blei laga i samband med fjorårets Veneziabiennale. Då blei den nordiske paviljongen gjord til den samiske paviljongen for å vise verda samisk kunst. Veneziabiennalen er ei av verdas viktigaste og største kunsthendingar, med åtti nasjonale paviljongar.

Boka som blei laga i samband med utstillinga, har tittelen Catnosat. The Sámi Pavilion, Indigenous Art, Knowledge and Sovereignty og er ein antologi. I essayet juristen Somby bidrar med, prøver han (omsett frå engelsk av meg) «å forklare dei komplekse måtane ein kolonialistisk kultur undertrykker urfolkskulturar som den samiske på». For å få fram denne «kompleksiteten» brukar Somby ein allegori eller metafor gjennom heile teksten: Kolonikulturen (som den norske) er ein ulv. Den koloniserte kulturen (altså den samiske) er eit lam.

Går du inn på nettstaden til boka, hos OCA (Office of Contemporary Art, finansiert av UD og Kulturdepartementet), sprett følgande melding opp over heile skjermen under tittelen «Acknowledgement of the Sámi people». I mi omsetjing held det fram slik: «Anerkjenning av det samiske folket: OCA anerkjenner samane som eitt folk, og som urfolket i den fennoskandiske regionen. På dette landområdet, Sápmi, har samefolket levd i uminnelege tider, og respektfullt hausta frå naturen ved å fiske, drive jordbruk, jakte og følge reinsdyr, mellom andre aktivitetar.»

For å komme vidare må du trykke: «I understand.»

Den same teksten er blitt ein del av OCAs protokoll for kommunikasjon, slik at han står i botnen av mange e-brev OCA-tilsette sender ut.

OCA-direktør Katya García-Antón var kurator for den samiske Venezia-paviljongen og redaktør for boka til utstillinga, Catnosat. García-Antón, som er fødd i London og voks opp i Spania, har eit brennande engasjement for det samiske. I boka har ho skrive to av artiklane åleine og to andre saman med andre. Dette gjer ho til den sentrale bidragsytaren i katalogen for utstillinga ho sjølv har kuratert. Oppgåva med å sette samisk kunst i kontekst, og å forklare relasjonen mellom det norske og det samiske, blei hennar. At ho ikkje kan verken norsk eller samisk var inga hindring, for dette feltet er som sagt globalisert.

I artikkelen «To Greet with Respect is to Listen» skriv García-Antón om den samiske Venezia-paviljongen som ein prosess for å utforme suverenitet på vegner av samane. Ho seier ho vil utnytte sine privilegium til å konfrontere og forstyrre dei vestlege koloniale strukturane som ho/vi eksisterer på innsida av, i den fennoskandiske regionen (Skandinavia, pluss Finland, Kola og Karelen).

Ho skriv at det er gått tusen år sidan den første koloniale kontakten med samane (sjølv om det kanskje er seks tusen år sidan jordbruket kom til Nord-Noreg). Ho snakkar om den koloniale kognitive uretten samane er offer for, gjennom vestlege dualismar som natur–kultur og rasjonell–åndeleg, og lineær tid. Motstykket til dette er den kollektive, holistiske epistemologien til samane.

Tre stader blir boka/katalogen skildra som «ein øving i samifisering» («an exercise in Sámification»). Samstundes er 11 av dei 13 bidragsytarane samar og treng neppe slik trening. Ein av dei er Beaska Nillas, som er parlamentarisk leiar for NSR på Sametinget. Han var medkurator for Venezia-paviljongen og er berre ein av fleire ikkje-kunstnarar som deltar. For i boka er det kunstnariske langt på veg underordna og redusert til det ideologiske.

García-Antóns tekstar om urfolk og det koloniale tankesettet er ikkje utan interessante problemstillingar. Men ho nyttar eit akademisk og globalisert motespråk som er lett å kjenne igjen. Det er konsekvent postulerande og ganske fritt for regionalhistorisk kunnskap. Generiske formuleringar om urfolk og kolonisering, inspirert av postkolonial teori skriven på engelsk, eller kanskje spansk, har flytta rett inn i det samiske. Om García-Antón ønsker å jobbe ein annan plass i verda, kan ho berre byte ut «sami» med kva for urfolk ho måtte ønske i tekstane. Ingen kjem til å merke det.

I ein tale til Kulturrådets årskonferanse i Oslo i 2017 opna García-Antón med ei lang erklæring/protokoll der ho anerkjente landet der dei noverande nasjonalstatane seinare er skapte, som samisk urfolksområde. Ho uttrykte djup respekt for dei samiske forfedrane og mødrene som har tatt vare på landet. Historia deira strekker seg 12.000 år tilbake, sa ho, og la til at landet har behov for ein ny sosiopolitisk kontrakt av forsoning og dekolonisering. Ingen rekte opp handa, kremta og sa at dei første spora etter menneske i Noreg rett nok er drygt 11.000 år gamle, men at desse ikkje har noko med det samiske å gjere.

For García-Antón har relasjonen til det samiske tatt form av ein slags mysteriumsreligion, komplett med seremoniar og rituelle sverjingar, og ho er ikkje åleine. Det er ikkje uvanleg at folk frå Sør-Noreg, eller frå utlandet, insisterer på å opne konferansar med slike symbolske innrømmingar om kollektiv skuld og skam på vegner av Noreg, kanskje overtydd om at Nord-Noreg i nyare tid blei kolonisert av etniske nordmenn på kostnad av samane. Og det skjer svært sjeldan i slike samanhengar at nokon stiller spørsmål ved ei slik historieforståing, sjølv om ho openbert er feil.

García-Anton gjekk i august i fjor frå direktørstillinga i OCA til å bli direktør og sjefkurator ved Nordnorsk kunstmuseum i Tromsø. Ho snakka nyleg med nettmagasinet Hakapik om den nye jobben og forklarte prioriteringane sine. Mellom anna sa ho at museet ligg i Sápmi, på urfolksland, og at dette må vere det styrande prosjektet i alt dei gjer. Og at det sentrale kjernespørsmålet museet skal arbeide med, er «åndeleg dekolonialisering».

García-Antón ser ut til å ha ein nærast blind dedikasjon til det ho oppfattar som «det samiske», sett gjennom postkolonial teori. I Nord-Noreg ser ho ikkje ein stad der ulike folk har levd side om side i fleire tusen år, og der majoritetsfolkesetnaden òg har røter «i uminnelige tider». Ho ser tilsynelatande føre seg ei brutal kolonisering av same type som i Australia, USA, Sør-Amerika eller Afrika. Dermed går ho ikkje berre glipp av nyansar, men av det meste.

García-Antón tar på seg rolla som ideolog for samane, og som historikar overfor resten av Noreg. Der profesjonelle historikarar eller andre ekspertar ville vege sine ord nøye og ikkje ha sikre svar, snakkar García-Antón med store ord. Ein ung aktivist og kunstnar som Ella Maria Hætta Isaksen nyttar i boka Derfor må du vite at jeg er same, eit mykje meir finmaska – meir realistisk, lokalt og kunnskapsbasert – språk enn den spansk-engelske kulturbyråkraten.

I artiklane i boka Catnosat skildrar García-Antón samar som offer for ei altomfattande og enno pågåande kolonisering. Denne er så tung at ho ikkje berre hindrar samane i å ha ei framtid. Koloniseringa gir dei ikkje eingong høve til å førestille seg ei framtid på eigne premissar. Det skriv García-Antón i teksten som handlar om Máret Ánne Saras’ kunst. Ho skriv også (omsett av meg, frå engelsk): «Med andre ord, det som skjer med reinsdyr, skjer med folk. Historia fortel oss at ein av dei viktigaste måtane å eliminere urfolk på, er å angripe dei åndelege verdiane deira og levebrødet deira og kunnskapssystema som høyrer til. Praksisen med å gjete reinsdyr i Sápmi blir kolonisert til randa av utrydding, noko som truar livet til samar.»

Er dette litt sterke ord frå García-Antón? Sidan reintalet i Finnmark er meir enn dobla sidan 1970-talet? Eller med tanke på at Máret Ánne Sara, som reineigar og nestleiar i reindistrikt 20, har fått stansa ein gang- og sykkelsti langs vegen mellom Hammerfest og Forsøl? Fordi statsforvaltaren meiner det må greiast ut om kommunens planar om sykkelsti er i strid med FNs urfolksrettar. Grunnlaget for klagen er mellom anna ei sak frå Peru som blei tatt opp av FNs komité for menneskerettar i 2009. Saka handla om vassrettane til ein alpakkafarm i 4000 meters høgde i Andesfjella. FNs vurdering gjekk mot staten Peru, menneskerettspakta (artikkel 27, den same som vart nytta i Fosen-dommen) var blitt broten. Problemet, slik reineigarane ser det, er at reinen blir skremt av folk. Problemet, slik andre i Hammerfest har opplevd det i fleire tiår, er at reinen ikkje er redd i det heile tatt, men trekk i flokkar inn til sentrum av byen.

Samar er som kjent like forskjellige som alle andre. Eg veit at ikkje alle samiske kunstnarar ønsker denne ideologiseringa av kunsten velkommen. Nokre av dei dyktigaste vil at kunsten skal tale for seg sjølv, utan at dei automatisk skal tvingast inn i det politiske programmet til folk som García-Antón. Dei synest rett og slett det er litt pinleg.

Det er garantert godt meint frå García-Antóns side. Trass alt var også misjonærane og dei koloniale sivilisatorane fulle av gode intensjonar då dei kom for å lære urfolk om seg sjølv, utan å meistre språket, kulturen eller historia. Men når ein leiar for ein offentleg institusjon har ei så sterk ideologisk-politisk overtyding og ope seier at denne overtydinga skal styre agendaen til museet, gir det ofte føringar i bestemte retningar. Tida vil vise kor mykje rom det vil vere for avvikande perspektiv for nordnorske kunstnarar innanfor ramma til Nordnorsk kunstmuseum.

Samefamilie på «Mr Bullock’s Exhibition of Laplanders» i Egyptian Hall i Piccadilly i London 1822, med rekvisittar, kulisse, tamrein og publikum.

XIII

Det har dei siste tiåra gått føre seg ei internasjonalisering eller globalisering av urfolksspørsmål. Samane er blitt ein del av ei internasjonal urfolksrørsle, med eigne forum og organ, og dei har støtte frå FN, Noregs institusjon for menneskerettar og ei lang rekke andre organisasjonar, inkludert Verdsbanken. Mange stader har kampen handla mykje om eigedomsretten til land og naturressursar, og slik er det også i Noreg. Det har vore ei rettsleggjering og «territorialisering», mens heile språket rundt urfolksspørsmål har endra seg.

På felt etter felt kan ein sjå at urfolksinteresser inspirerer kvarandre. I Noreg eksploderte til dømes bruken av ordet Sápmi – Sameland, er den vanlege omsetjinga – rundt 2010. Bruken er ofte knytt, direkte eller indirekte, til retten til land. Slik har det også vore på New Zealand, som også har det offisielle maoriske namnet Aotearoa (det kom i vanleg bruk på 1990-talet). I Canada, USA og Australia har liknande prosessar gått føre seg.

Karta som ofte blir reproduserte over Sápmi, har i seg sjølv ein sterk visuell retorikk. Det viser ikkje berre eit kulturområde der det har budd samar, men eit land med eige flagg og tilsynelatande klare grenser. Om ein ikkje kjenner den meir finmaska historia, er det lett å trekke slutningar om at landområdet (altså mykje av Noreg) er blitt kolonisert. Slik vi har sett, må ein i så fall nytte ordet på ein høgst uvanleg måte.

Når eg googlar «Sápmi», kjem nettsidene til Prosjekt Johtit opp i øvre halvdel på første side. Eg trykker på lenka og får vite at Johtit er ei samanslutning av samiske opplevingsverksemder. Prosjektet er finansiert av Sametinget, Innovasjon Noreg, Troms og Finnmark fylkeskommune og Nordland fylkeskommune. Slik blir Sápmi presentert på den offentleg finansierte nettsida som skal lokke til seg turistar frå Noreg og utlandet: «Vårt Sápmi: Sápmi er samenes rike. Og på samme tid ikke. Det er flere hundre år siden det ble tatt av kronen og tsaren. Lenge siden det ble en del av Norge, av Sverige, av Finland og Russland. Likevel er det fortsatt vårt land, samenes geografiske og kulturelle hjem, som brer seg fra Hedmark i sørvest til Kolahalvøya i nordøst.» Det står ingenting om at regionen også har vore heimen til andre folkegrupper i tusenvis av år, også før samane kom.

Under banneret «historier» fortel den same nettsida om «da samene ble en trussel for kongemakta». Historia, som er skriven av reiselivskonsulenten Ann-Jorid Pedersen, handlar om hekseprosessane i Vardø. Her ser det ut som om hekseprosessane var eit reint angrep på samane. Slik var det: 13 av dei 91 som blei dømde for hekseri i Finnmark, var samar.

At ein nettstad som skal promotere turisme, er arena for polemikk av denne typen, seier litt om kor vi er i dag.

XIV

«Urfolk» er eit nøkkelord i dei siste drygt tretti års språkbruk og debatt rundt det samiske. Det blir nytta konstant, i alt frå den juridiske diskursen til den daglegdagse. Eit søk på mediearkivet til Nasjonalbiblioteket viser at ordet sjeldan blei brukt i Noreg før 1990. Etter at Noreg ratifiserte ILO-konvensjonen om urfolk og stammefolk i sjølvstendige statar, har kurvene for bruken av ordet peikt rett til vêrs.

Det er naturleg, ja, banalt. Men under arbeidet med dette essayet blei det stadig meir mystisk for meg kva ordet eigentleg viser til. Som vi har sett, var norsk embetsverk ein pådrivar for å få inn eit tillegg i ILO-definisjonen av urfolk. Utan dette kunne det verke urimeleg at samane blei kalla eit urfolk.

ILO-definisjonen av urfolk (artikkel 1a) er uklar. Kva meiner ein til dømes med at urfolk må ha «beholdt noen av sine egne sosiale, økonomiske, kulturelle og politiske institusjoner»? Er det i det heile tatt mogleg å tenke seg at eit folk som har overlevd, ikkje har tatt vare på nokon av sine egne sosiale, økonomiske, kulturelle og politiske institusjonar? Til dømes blei aboriginane i Australia i 250 år jakta på, forgifta, flytta til leirar, fråtatt barna, ja, koloniserte etter det mest brutale mønsteret. Sjølv dei har tatt vare på noko av sitt eige.

Ofte oppfattar folk omgrepet urfolk, som er den norske omsettinga av indigenous i ILO-konvensjon 169, intuitivt som at det har å gjere med å vere først. Og det er jo i og for seg ei korrekt oppfatning om ein tar utgangspunkt i vanleg språkbruk. I Yann de Capronas Norsk etymologisk ordbok blir til dømes prefikset ur- definert slik: «’hører til første, ofte primitive stadium’ (som i ordene urmenneske og urnordisk.»

Kvifor indigenous blei omsett til urfolk, og ikkje innfødd på norsk, veit eg ikkje. Alle dei tre engelsk–norsk-ordbøkene eg sjekkar, omset indigenous til innfødd. Urfolk er eit tysk omgrep frå kolonitida. Og den engelske omsettinga av det tyske ordet urvolk er ikkje indigenous, men first people, aboriginal eller rett og slett «primitive people».

At nokon kom først har, slik vi har sett, uansett ikkje noko med saka å gjere i dei offisielle definisjonane av indigenous/urfolk. FN bruker ikkje dette som kriterium, og på Sametingets eigne nettsider kan ein lese: «Urfolksbegrepet og urfolksrettigheter er ikke knyttet til arkeologiske bevis om hvem som kom først.»

Men kva er det så som gjer at vi til dømes ikkje ville vurdert å kalle islendingane for eit urfolk, endå alle formelle kriterium er til stades, mens vi gjer det med samane? Kva avgjer ordvalet, kva kriterium ligg til grunn for at til dømes samane er definerte som eit urfolk, mens andre «berre» blir definerte som minoritetar?

For FN er sjølvidentifisering viktig. Men det er heller ikkje slik at grupper som hevdar dei er urfolk, automatisk blir anerkjende som det. Det å vere ein minoritet er heller ikkje noko krav for å bli definert som eit urfolk av FN, og i mange land er dei offisielle urfolka i majoritet.

Når eg prøver å sette meg inn i korleis FN og andre nyttar definisjonen i praksis, blir det raskt tydeleg at det har vore mange interessante debattar og kontroversar om kven som «fortener» urfolksstatus.

Det er noko i botnen her, noko som ikkje er uttalt og ligg litt bortanfor synsranda, under overflata av dei formelle definisjonane.

Så kva er det?

Etter å ha prøvd å skrelle bort alle kriterium når det gjeld definisjonar av indigenous/urfolk, sit eg att med ein liten rest. Han er problematisk og vil provosere mange, men det vil ikkje seie at han automatisk er feil. Definisjonane av indigenous/urfolk koker ned til gamle førestillingar om primitivitet, sett med våre, vestlege auge. Heile det intellektuelle byggverket rundt denne tenkemåten kjem frå kolonitida på 1800-talet.

Eg har dei siste ti åra jobba med kolonihistorie og kolonimentalitet i samband med ei bok som blei utgitt i fjor, Lumholtz’ gjenferd. I arbeidet med å avdekke dei mentale strukturane og legitimeringane av kolonialismen og rasismen las eg alle dei sentrale teoretikarane på området.

I vår kontekst er særleg to personar spesielt interessante: amerikanaren Henry Lewis Morgan (1818–1881) og engelskmannen Henry Maine (1822–1888). Begge var juristar, men såg seg sjølv som djuptpløyande antropologiske og historiske tenkarar. Teoriane deira blei viktige for samtida og korleis ein skulle forstå ulike epokar i «den kulturelle evolusjonen» frå det «primitive» stadiet til sivilisasjonen (i bestemt form eintal).

Ideane deira om kva som kjenneteiknar det «primitive stadiet», blei eit viktig teoretisk-ideologisk grunnlag for imperialismen. Morgan og Maine var ikkje einige om alt, men sett i dagens lys er forskjellane mellom dei ganske overflatiske. Dei såg «primitive samfunn» som alt det siviliserte samfunn ikkje var, med tanke på privat eigedom, slektskapsrelasjonar, styresett, religion, hushald og så bortetter.

Pendelen har alltid svinga i den vestlege forståinga av det «primitive». På den eine sida er det primitive noko barbarisk og brutalt (tenk menneskeofring, hovudjegerar og kannibalar). På den andre sida er dei primitive, heilt frå opplysingstida og tenkarar og oppdagarar som Jean-Jacques Rousseau og Louis-Antoine de Bougainville, blitt framstilt som «edle ville»: egalitære, milde, stolte, men ukompliserte, seksuelt frigjorde, ærlege og utan sivilisatoriske sjukdommar som griskleik og misunning (tenk på dei innfødde på Tahiti).

Hos Morgan og Maine er det både og. Dei primitive blei enkelt forklart vurderte som egalitære naturbarn som stod stille i sin tribalisme, utanfor historia og sivilisasjonen. I teorien kunne dei utvikle seg vidare til neste historiske stadium (fedrift, jordbruk, lovstyre, urbanisering, handel og så bortetter). Men i møtet med sivilisasjonen og «det kommersielle samfunn» var dei dømde til undergang. Teoriar som dette blei støtta opp frå alle hald, frå biologien (darwinismen), geologien og til og med teologien.

Slike tankar nådde sjølvsagt òg Noreg og farga i mange tilfelle forståinga av samane og framtida deira. På 1800-talet blei samar og andre «primitive» folk sende på utstilling i Paris, Berlin, London og andre kolonihovudstader. Tanken var at eit urbant publikum kunne sjå korleis dei ulike «primitive» folka i koloniane levde – altså på same måte som dei alltid hadde levd: i uforanderleg samkvem med naturen. Også på 1800-talet var jo dette ein illusjon. Stamme- eller urfolka som blei hyrte inn, måtte spele ein forsteina versjon av seg sjølv for å leve opp til dei urbane forventningane.

Om ein tar denne dimensjonen med inn i urfolksdebattane, dett ein heil del på plass. For teorigrunnlaget som blei skapt av folk som Morgan og Maine, sat så djupt at dei blei med inn i den moderne antropologien – som variasjonar over same tema. Også Marx og Engels aksepterte Morgan, slik at ideane til og med blei ein del av marxismen.

Sjølv om feltarbeid ofte viste at teoriane ikkje var riktige, var det vanskeleg å rokke ved den vitskaplege konsensusen rundt det «primitive». Og tenkjemåten har utan tvil vore med på å forme FNs syn på kva som kjenneteiknar stammefolk og urfolk, og kva som skal til for å bevare dei mot storsamfunnet, eller «sivilisasjonen», som det heitte før.

Det har vore endringar undervegs. Fram til 1970-talet var ideen, også for ILO, at urfolk skulle assimilerast og integrerast på ein best mogleg måte. Så endra FN haldning og tok til å arbeide for at urfolk skulle behalde kulturen sin og kanskje overta rettar til land. ILO-konvensjon 169 er eit uttrykk for heilt andre idear enn det den same organisasjonen hadde stått for tidlegare.

Omgrep som indigenous/urfolk blei «tatt tilbake», og folk som definerte seg i desse kategoriane, tok til å organisere seg globalt. Omgrepa fekk ein antikolonial frigjeringsdimensjon for marginaliserte grupper. Men sidan den gong har det vore uklare kriterium, og mykje diskusjon verda over, rundt kven som er urfolk og ikkje.

Førestillingane om «det primitive samfunnet» er ei oppfinning, ein illusjon. Det viste antropologen Adam Kuper alt i 1988 i boka The Invention of Primitive Society. Tjue år seinare skreiv Kuper essayet «The Return of the Natives». Der skildra han korleis urfolksrørsla, som blei fremma av FN, Verdsbanken, ikkje-statlege organisasjonar, utviklingsbyrå og naturvernorganisasjonar, gjenoppliva dei utdaterte ideane rundt urfolk og primitivitet. Sjølv om motiva er edle, er ideane bak rørsla svært tvilsame. For dei bygger på ei falsk forståing av det primitive. Ho vil neppe fremje allmennytta, ho vil ta bort merksemd frå verkelege lokale problem og heilt sikkert skape nye, ifølgje Kuper.

I dag finst det knapt noko som er meir diskreditert enn kolonialismen. Men dagens idear om urfolk kontra vestleg sivilisasjon kjem i høg grad frå denne tida. Rett nok i invertert form, ved at dei «ville» er blitt dei snille. Men sjølv om gamle, rasistiske stereotypiar er opphøgde til noko eintydig positivt, som ein romantisk kontrast til den kriseramma, dekadente vestlege sivilisasjonen, er strukturane som ligg under, djupt problematiske.

Kuper er ikkje åleine om å meine dette. Dei som ønsker ein snarveg inn i desse problemstillingane, treng ikkje gå lenger enn til førre nummer av magasinet The New Yorker og lese Manvir Singhs essay «It is Time to Rethink the Idea of the Indigenous» (20. februar 2023). Her kan ein mellom anna lese om korleis ulike urfolk sjølv har problem med urfolksspråket. Masaiane har til dømes skifta strategi. Dei vil ikkje lenger vere eit urfolk som støttar seg på internasjonale alliansar, men byggje slike internt i Tanzania. For som urfolk blei dei låste fast i idear om det primitive, slik dei oppfattar det.

Den kjende postkoloniale indiske tenkaren Gayatri Chakravorty Spivak kallar dette fenomenet «strategisk essensialisme». Kort sagt: ein speler ei rolle for å oppnå bestemte mål. Det kan til dømes vere ønsket om å bli anerkjend som eit urfolk av FN. Om dette skal bli verkeleg, må gruppa det er snakk om, kanskje omfamne ei rolle som stemmer overeins med visse krav om «primitivitet», om ikkje anna som positur. Eit urfolk bør jo skilje seg frå majoritetsbefolkninga, og i alle samanhengar er det, anten vi snakkar om samar eller andre, alltid det nære forholdet til naturen som blir trekt fram.

Korleis passar alt dette inn rundt Noreg og det samiske? Vel, sjølvframstillinga i delar av det samisk-politiske miljøet (og blant dei ivrigaste urbane, utanforståande sympatisørane deira) fokuserer ofte på at samane først og fremst er eit naturfolk, og at dei har levd i ein enkel, uforanderleg og åndeleg og økologisk symbiose med landet i uminnelege tider.

Ta til dømes nettstaden til Prosjekt Johtit. Slik forklarar dei det samiske til turistar: «Vår samiske kultur er mangfoldig i dette området, med hver våre språklige og kulturelle variasjoner. Ikke minst har vi latt oss prege av det moderne livet på ulike måter. Men på tvers av ulikhetene tror vi alle på én og samme sak. Nemlig at det finnes en dyp forbindelse mellom mennesket og naturen. Vår måte å tenke på handler om å bevare balansen mellom oss som lever her og landet vi lever av. Derfor forsøker vi alltid å høste av moder jords rikdommer med respekt og i takknemlighet, uten å ta mer enn vi behøver og uten å kaste noe vekk. Sápmi har gitt oss alt vi trenger i tusenvis av år [...]», og så bortetter.

For meg står denne typen språk fram som konstruert. Det er for mange klisjear som ikkje blir nytta av folk som faktisk er nær naturen. Sjangeren siktar seg litt for tydeleg inn på eit vestleg publikum med romantiske førestillingar om «naturbarn», mens skildringane av dei destruktive kreftene er lette å kjenne igjen som vestleg kapitalismekritikk. Fleire av dei klassiske urfolkstalene i denne sjangeren har da også, opp gjennom tida, vist seg å vere falske. Dei var skrivne av journalistar og andre med god teft for kva som treffer eit vestleg publikum i hjartet.

Å vere nær naturen er jo ikkje ein medfødd etnisk eigenskap. Dei fleste samar lever jo eit moderne liv som ikkje er forskjellig frå det andre nordmenn har: lik utdanning og arbeid, bur oftare i byar enn i naturen.

Urfolkstankegangen kviler på eit globalt lovverk i regi av FN og er per definisjon meint å treffe heile verda. Det vil seie at noko kanskje passar ganske godt for nokre stader og urfolk, men kanskje ikkje like godt andre. I forholdet mellom det samiske og det etnisk norske er det mange særeigne historiske forhold, som at det same området har vore heimen til fleire folkegrupper, og at forfedrane til dagens nordmenn budde langs kysten i Nord-Noreg alt for kanskje 6000 år sidan. Då kan rigide tolkingar frå norske og utanlandske urfolksjuristar, utan spesifikk kunnskap om lokale forhold, få utslag som mange finn urimelege.

Så vidt eg veit, kom ein eller fleire av mine forfedrar og mødrer frå Jokkmokk i Sverige og var samiske. Eg veit ikkje om det er nær nok til at eg kunne ha meldt meg inn i samemanntalet. Men i så fall kunne eg blitt medlem av eit urfolk. Det kjem ikkje til å skje, men i teorien kunne eg dagen etter blitt politikar og hevda at eg og folket mitt var blitt kolonisert. Av det som fram til dagen før var folk som meg.

XV

I dette essayet har vi sett korleis den norske staten i 1990 gav samane urfolksstatus, nærast med eit skuldertrekk, då Noreg som første land i verda ratifiserte ILO-konvensjon 169. Det blei ikkje gjort grundige utgreiingar, politikarar og juristar trudde det ville ha små konsekvensar, fordi samerettane alt var så godt verna i norske lovar. Noreg skulle bere fram fakkelen, så ville resten av verda følge lyset. Heller ikkje det skjedde. Dei fleste urfolk i verda finst i Asia og Afrika, men berre to land i desse verdsdelane (Den sentralafrikanske republikken og Nepal) har ratifisert ILO-konvensjon 169. Berre nokre få europeiske land har gjort det.

Knapt noko av det norske styresmakter og politikarar trudde om urfolksretten, har vist seg å stemme. Samane har tilsynelatande, gjennom arealkrevjande reindrift, som utvilsamt er ein viktig del av samisk kultur, fått vetorett over bruk av enorme naturområde.

Nokre av lovane som skal gje samane vern, er vedtekne av Stortinget, som Grunnloven paragraf 108 («sameparagrafen»). Men samane og andre urfolk har meir å hente i FN-systemet, gjennom ILO-konvensjon 169 om urfolks rettar (som er gjennomført i ei rekke norske lovar), FN-konvensjonen om sivile og politiske rettar (som blei nytta av Høgsterett i Fosen-saka) og CERD (FNs komité mot rasediskriminering). FN vedtok òg ein eigen resolusjon om urfolks rettar i 2007. Denne er ikkje rettsleg bindande, men fleire av artiklane handlar om urfolks rett til land og naturressursar.

Noreg tek slike forpliktingar på det største alvor. Kva FN har meint om ein alpakkafarm i Peru, kan stanse ein sykkelveg i Hammerfest. Og gjett om verdas urfolk følgde med, då norsk Høgsterett vurderte vindturbinane på Fosen som eit brot på FNs konvensjon om sivile og politiske rettar.

Mange ser i dag på samane som landet Sápmis opphavlege eigarar, slik omgrepet urfolk signaliserer. Kampen for likeverd og rett til å praktisere samisk kultur, som alle støttar, har i dag ein territoriell og eigedomsrettsleg dimensjon, på line med «first people» i Canada (Turtle Islands), New Zealand (Aotearoa), Australia og USA. Det er berre – og eg er ikkje ironisk no – å gratulere dei samepolitiske miljøa med mange store gjennomslag for sine krav.

Då eg kom meg ut i verda etter oppveksten i Sør-Varanger, gjekk det opp for meg at eg kom frå ein region med ein enorm rikdom av gråtonar. I sju månader ser det for eit utrent auge ut som om alt er svartkvitt. Men det var minst hundre nyansar av grått mellom dei to ytterpunkta.

I dag er ikkje stemninga prega av nyansar. Haldningane og språket har utan tvil hardna til, skyttargravene er blitt ganske djupe. Saklege analysar, slik eg etter beste evne har freista å kome med i dette essayet, blir ofte tillagde motiv det ikkje finst grunnlag for. Det er enklast.

Der det før var ei forståing av at Nord-Noreg var ei gammal multietnisk sone, merkar ein i dag at mange ikkje lenger ser det slik. Sør i landet er det blitt ganske vanleg å tenke at samane er urfolket, noko som gir dei spesielle rettar, og dei andre høyrer liksom ikkje like mykje heime. I nord – det som frå sør er «oppi der» – er det meir komplisert. Med rette eller urette: Mange etniske nordmenn – men også kvenar – meiner at deira interesser på fleire område er blitt underordna dei samiske. Frå ein samisk ståstad ser det kanskje heller slik ut: Samiske interesser har vore underordna dei norske så lenge at det er på tide å skape litt balanse.

Politikk handlar om interessemotsetningar. Noreg har ei slik motsetning som går langs etniske skiljeliner, der premissane langt på veg er lagde av FN. Det må vi venne oss til.

Morten A. Strøksnes

Morten A. Strøksnes er journalist i Dag og Tid.

Merknad: Nokon vil kanskje synast det er rart at dette essayet held seg unna fornorskingsprosessen av samane. Det botnar ikkje i manglande anerkjenning av overgrepa. Slike sår gror ikkje lett, dei kan tvert om gå i arv, og alle bør respektere dette. Fornorskingsprosessen vil bli tatt opp når Sannings- og forsoningskommisjonen leverer sin rapport til Stortinget den 1. juni.