Nasjonalbudsjettet

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Det var andre tider før. Vi som lever i Oslo-bobla, plar ofte gå forbi Det Norske Teatret, som før var eit praktbygg, men som no står fram som ein smågut mellom alle dei nye offentlege praktbygga staten og kommunen har bygd og byggjer i Oslo. Det var Einar Førde som etter tiår med lobbykamp frå nynorskingane skaffa finansieringa då han var kyrkje- og undervisingsminister. Førde visste sjølvsagt at Finansdepartementet ville seia nei til eit så stort bygg for ei så marginal gruppe. Difor gav han noko i byte. I møte med den ferske finansministeren Ulf Sand gjekk Førde med på at studentane skulle betale rente på studielånet i studietida, noko Finansdepartementet hadde ynskt heilt sidan Lånekassa vart innført. Det var ein rein taktisk manøver frå Førde si side. Han rekna med at den nye statsministeren Gro Harlem Brundtland ikkje vil leggja seg ut med ei så stor veljargruppe som studentane trass alt var.

På dag éin med budsjettingingar gjekk finansieringa av Det Norske Teatret med støtte av Sand gjennom i regjeringskonferansen. Men då dag to kom og Gro fekk vita at Førde og Sand ville ha renter på studielåna, vart ho irritert og kalla det heile usosialt. På veg ut dulta Førde Sand i sida og sa med eit flir: «Du har mykje å læra.» I dag er det fire gonger så mange studentar som det var på Førdes tid. Finansdepartementet har gjeve opp kampen. Alle studentane er finansierte av det offentlege, og ingen betaler renter på studielån i studietida. Det nye nasjonalmuseet, som berre arkitektar kan lika, har så langt kosta seks milliardar. Neste år får museet nye pengar, mellom anna «3 mill. kroner forbeholdt dataspill».

Borgarleg

I alle høve: Eit naturleg spørsmål, sidan vi for fyrste gong på aldri så lenge har fått ei borgarleg fleirtalsregjering, er om vi har fått eit borgarleg budsjett. Har vi fått eit budsjett som er godt grunngjeve og basert på atterhald i utgifter? Det kjem sjølvsagt an på augo som ser. Det som er nokså klårt i det nokså uklåre norske politiske terrenget, er at få regjeringar har vore så borgarlege – om borgarleg tyder sparsemd og effektiv pengebruk – som den fyrste Stoltenberg-regjeringa (2000–2001). Stoltenberg byrja på pensjonsreforma og innførte handlingsregelen som fekk tverrpolitisk støtte i Stortinget. Regelen sa at vi berre kunne nytta realavkastinga av Oljefondet, og at det ekstra handlingsrommet som oljepengane gav oss, skulle nyttast til vekstfremjande kunnskap, infrastruktur og skattelette. Særleg skattelette som betra konkurransekrafta til næringslivet og fekk fleire i arbeid, var viktig.

I dagens politiske venstreretorikk tyder det vedtaket «skattelette til dei som har mest frå før», sidan næringslivet vert ått av dei som har kapital. Men om vi seier at skattelette er borgarleg, bør vi kunna sjå ein trend der regjeringa Solberg gjev meir skattelette enn gjennomsnittet av norske regjeringar. Ein slik trend er vanskeleg å sjå. Sidan Stoltenberg fekk vedteke handlingsregelen i 2001 med tverrpolitisk støtte i Stortinget, har trenden vore at 89 prosent av det ekstra handlingsrommet Oljefondet har gjeve oss, har gått til utgiftsauke. Vi er suverent det landet i EØS som har auka dei offentlege utgiftene mest sidan tusenårsskiftet. 11 prosent har gått til skattelette.

Ligg på trend

I år 2019 ligg regjeringa Solberg eitt prosentpoeng over skattelettetrenden. Dei har til saman gjeve 12 prosent av dei ekstra oljepengane dei har nytta til skattelette. Men neste år er dei attende på trenden. Sidan det knapt er skattelette i budsjettet, vil 11 prosent av auken i oljepengebruk under Solberg ha gått til skattelette når 2020 er over. Regjeringa Solberg er altså ei heilt gjennomsnittleg norsk regjering. Dei har brukt nesten alle ekstrapengar på å auka utgiftene. Og dei som tener mest, betaler no ein litt større del av statsbudsjettet enn tidlegare. Men alt i alt er skattetrenden stabil. Dei 10 prosentane som tener best, betaler inn 40 prosent av dei direkte skattane i Noreg.

Det er nye skattelettar som vert rekna inn i kvart budsjett, men vi har òg nokre gamle avgiftsreduksjonar, som Stoltenberg ber mykje av ansvaret for. Desse skattelettane har kosta denne regjeringa store summar i inntekter, inntekter dei kunne ha nytta til «vekstfremjande skattelette». Skatte- og avgiftsendringar har konsekvensar, vi reagerer på incentiv. Bellona fekk i si tid gjennom at elbilar skulle vera fritekne meirverdiavgift og eingongsavgift, den raudgrøne regjeringa endra i tillegg avgiftssystemet til å ramma utslepp i staden for motorkraft og vekt. Framstegspartiet har vore samd i mykje av dette, kanskje av di veljarane deira liker store motorar, men dei har vore mot meirverdiavgiftsfritaket for elbilar.

Når ein ser på konsekvensane for finansieringssida av statsbudsjettet, kan ein forstå kvifor Frp ikkje har likt meirverdiavgiftsfritaket. På side 53 i nasjonalbudsjettet finn vi ein figur som viser avgiftstapet frå bilar dei siste 15 åra omrekna til 2020-kroner. I 2007 var bilrelaterte særavgifter nesten 80 milliardar kroner, neste år vert inntektene truleg litt over 40 milliardar. Slik er det av di elbilar og hybridbilar står for over halve nybilsalet. Endå mykje verre eller betre, alt etter korleis ein ser det, vert reknestykket om vi reknar med meirverdiavgift. Berre i år taper staten 7,7 milliardar i meirverdiavgift, neste år endå meir. I 2020 taper staten rundt rekna 45 milliardar kroner i inntekter frå bil samanlikna med 2007.

Dyrt klimatiltak

Dette er ein ynskt politikk som regjeringa Solberg i hovudsak har vidareført, og som difor ikkje kan reknast inn som ein eigen skatte- eller avgiftslette. Men konsekvensane er klåre: Ein stor Volvo hybrid med over 400 hestekrefter kostar no 700.000–800.000, medan bilen under det gamle regimet ville ha kosta rundt 2 millionar. Som Statistisk sentralbyrå har synt, er det dei som tener mest, som har kjøpt elbilane og dei store hybridbilane. Grunnen til at det har vorte slik, er sjølvsagt klimapolitikken. Men Statistisk sentralbyrå har òg synt at å gje desse avgiftslettane på bil, er det dyraste og minst effektive klimatiltaket som tenkjast kan, særleg om ein tenkjer globalt.

For som vi òg veit, vert utsleppa av produksjonen av alle desse store og tunge hybrid- og elbilane tekne i utlandet, ikkje i Noreg. Det er ikkje laga noko oversyn over korleis det gamle avgiftssystemet, som gjorde små og lette fossilbilar billigare og tunge bilar dyrare, hadde slått ut på globale utslepp av den norske bilparken, men det er ikkje utenkjeleg at det gamle systemet hadde gjeve ein betre samla klimarekneskap for verda.

Men det vi kan slå fast, er at om handlingsregelen hadde vore fylgd, i den forstand at mykje av pengane skulle gått til vekstfremjande tiltak i staden for å gjera dyre bilar billige, ville det vore betre for norsk økonomi. Ei heving av minstefrådraget på 45 milliardar hadde ha fått langt fleire ut i arbeid. Incentiv verkar, som vi altså tydeleg ser på avgiftsendringane for bilar.

Held seg til regelen?

Regjeringa seier likevel at dei held seg til det vedtekne regelverket for oljepengebruk. Dei bruker til dømes mykje plass på drøfta dynamiske effektar av skattelette. Her viser dei til mykje empiri, og særleg nøgde er dei med å ha senka overskotsskatten. Og jau, det finst mykje empiri på at rett samanskrudde skattelettar har positive effektar for ein økonomi samla. Avgifter på alkohol er betre enn høge skattar på arbeid. Det finst òg mykje empiri på at ikkje all skattelette er eit reint nettotap for staten. Aukar ein minstefrådraget, kjem fleire i arbeid, og kjem fleire i arbeid, går trygdeutgiftene ned og skatteinntektene opp, dersom dei nye arbeidarane tener meir enn skattetapet frå auka minstefrådrag. Og sjølv om staten taper litt pengar på dette, veks økonomien meir enn han elles ville ha gjort.

Men dette nasjonalbudsjettet er likevel prega av mindre empiri enn det som har vore tradisjonen. Regjeringa har nytta 24 prosent av handlingsrommet til auka utgifter i folketrygda. Desse utgiftene er sjølvsagt ikkje vekstfremjande, men ein konsekvens av at fleire får alderspensjon og fleire vert uføretrygda. Vidare har dei nytta 23 prosent til kommunane, som har fått ein sterk inntektsvekst under Solberg. Men, seier dei òg, dei har nytta 24 prosent til vekstfremjande investeringar i samferdsel og kunnskap, ja, faktisk meir om vi reknar med den delen som kommunane nyttar til skule og samferdsel.

Kvar er prova?

Det som er litt underleg, er at dei som har skrive nasjonalbudsjettet, berre slår fast at denne satsinga på utdanning og samferdsel er bra for Noreg og norsk økonomi. Her kjem ikkje forfattarane med empiri, noko som historisk sett er uvanleg for nasjonalbudsjett, som skal vera relativt nøytrale, objektive og grunngjevne. Under denne regjeringa har det vore ein sterk auke i talet på studentar, noko som mellom anna gjev seg utslag i tydeleg redusert arbeidsdeltaking. Noreg har no nesten 300.000 studentar, heile fem årskull. Desse får gratis utdanning og studiestøtte. Men den store kostnaden for studentane, samfunnet og staten er tapet av arbeidsinntekt og skatteinntekter ved at desse vert trekte ut av arbeidslivet. Om vi legg til grunn ei årsinntekt på 500.000, snakkar vi om ein tapt arbeidsinnsats på 150 milliardar.

Land som Tyskland og Sveits har relativt sett langt færre studentar enn Noreg. Er det sikkert at vår satsing på stadig fleire studentar berre er eit gode? Særleg sett i lys av at vi ligg lægst i OECD i prosentdel som studerer realfag? Kanskje det hadde vore nok med 150.000 studentar, som likevel hadde vore over sveitsisk nivå. I tillegg har det under Solberg vore ein klår auke i talet på avlagde doktorgrader, halvparten av desse går til utlendingar, som får utdaninga gratis og i tillegg får stipend. Sidan Solberg tok over, har talet på utlendingar som tek doktorgrad, gått frå 35 til 50 prosent. Dei fleste av desse dreg frå Noreg etter avlagd doktorgrad. Det kan vera at denne satsinga på fleire studentar og fleire doktorandar er ein fornuftig politikk, men det vert ikkje drøfta i nasjonalbudsjettet, det vert berre slege fast at det er eit gode. Nokre vil kalla det ei politisering av det tradisjonelt fremste styringsdokumentet vi har i Noreg, når påstandar vert formidla som faktum.

Det same ser vi på samferdsel. Regjeringa viser til at dei har auka dei nominelle løyvingane til samferdsel med 80 poeng sidan dei tok over. Dette skal òg vera eit reint gode. Men forfattarane av nasjonal transportplan (NTP), som denne regjeringa har dobla i utgifter, skriv rett ut at planen samla har negativ samfunnsøkonomisk nytte. Vi får altså mindre att for denne auken på 80 prosent enn vi har skote inn. Desse negative effektane står det ikkje noko om i nasjonalbudsjettet.

Lite pengar til framtida

Som vanleg er i Noreg sidan Kristin Halvorsen gjekk av som finansminister, går oljepengebruken opp (i 2007 nytta ho berre 1,7 milliardar av Oljefondet). I fjor nytta regjeringa 218,5 milliardar, i år ligg det an til eit forbruk på 232,7 milliardar, og neste år, trur regjeringa, kjem dei til å nytta 241,1 milliardar kroner. Som vanleg er, vedgår regjeringa at auken ikkje kan halda fram utan at staten vert stadig større. I dag utgjer dei offentlege utgiftene 58 prosent av BNP av fastlandsøkonomien. «Dersom utaket fra fondet holdes stabilt som andel av fastlandsøkonomien, gir det en økning på bruken av fondsmidler på om lag 2 mrd. 2020-kroner hvert år de neste tre årene.»

Utgiftene til folketrygda kjem til å auka med 9 milliardar per år dei næraste åra, dessutan krev demografien 3,5 milliardar til helse og omsorg. Etter 2030 vil utgiftene gå rett opp, sidan vi får mange fleire over 80 år. Det som synest klårt, er at investeringane i høgre utdanning og samferdsel på sikt kan skjerast kraftig i, sidan pengebruken der har auka uvanleg mykje dei siste åra. Nytt forbruk er det som plar ryka fyrst når lommeboka vert tom. Utgiftene på statsbudsjettet aukar elles med 4 prosent neste år. Det er ikkje ei naturlov at det må vera slik.