ANDREAS HOMPLAND

hompland@online.no

Moss er ekstremt uheldig med taiminga for det påkosta 300-årsjubileet: først allmenne koronareglar og så ei stadeigen smitte­klynge frå bryllaup i Sarpsborg og raude turar til Sverige. Når ein skal samla masse folk for å prekast, bygga fellesskap og skapa tilhøyrsle, er sosial distansering det siste ein treng. Det blir få høve til helsinga som etter Linda Eides språksjov er eit særkjenne for Moss: Ærruhæranuau?

SÆRPREG blir mangelvare når næringsgrunnlaget endrar seg, og eigedomsutviklarar apar etter kvarandre. Med og utan bybrannar veks stader seg likare over same lest. Det er ikkje lett å finna og halda fast på det Sverre Fehn kalla genius loci eller «stedets ånd». Kvar og kva er det vi høyrer til? Kva er det vi identifiser oss som og med?

Nye Moss kommune har seminarert fram eller kjøpt «kjerneverdiar» av eit kreativt kopi- og konsulentfirma: Likestilling. Inkludering. Mangfald. Berekraft. Det osar av konvensjonell velvilje, gode ønske og von om realitet, men det kallar ikkje på byrgskap og hornmusikk i brystet.

DET ER LETTARE å finna tidlegare enn samtidige og framtidige merkelappar på Moss: trelastbyen, møllebyen, handelsbyen, hamnebyen, brenneri­byen, jernverksbyen, glasbyen, verftsbyen, industribyen, amtmannsbyen, fredsbyen, revybyen, fotballbyen. Sjølv minnest eg den sunne og vonde smaken av Moss Maltextrakt mot treig mage.

For å ta det viktigaste av det lite viktige først: Dei lokale «kællane» vann cupen i 1983 og blei seriemeister i1987 – rett nok med den trønderske godfoten Nils Arne Eggen som trenar. Nå er det pinleg at Sarp er i eliteserien, medan Moss ligg nær nedrykk i andre divisjon, der Fredrikstad og Kvik Halden toppar. Men framleis er det pølser i vaffel på Melløs.

MOSS HAR PRØVD å skapa seg eit ry som fredsby fordi dei norske taparane i den korte krigen med Sverige signerte våpenkvileavtalen i administrasjonsbygningen på Moss jernverk 14. august 1814. Han ber nå namnet Konventionsgaarden.

At Venstre forhandla seg inn i regjering med Høgre og Framstegspartiet på Jeløy radio, lever ikkje like lenge og fredfullt.

Siste rest av mosselukta forsvann då cellulosefabrikken M. Peterson & Søn gjekk konkurs i 2012. Ho skapte kvalme hos tilreisande, men var eit teikn på arbeid og velstand for dei innfødde. Fabrikkområdet er under transformasjon, men sulfatpipa står framleis som eit signalbygg og minner om farne tider.

For ein sosiolog er dette fagleg og industrihistorisk nostalgi: Sverre Lysgaard skreiv Arbeiderkollektivet, som er ein bauta i norsk samfunnsforsking, etter å ha gjort feltarbeid på Peterson i Moss.

Eg har faktisk også vore med og gitt Statens byggeskikkpris til det transformerte området Møllebyen, med kino, kafear, galleri, kontor og småbutikkar. Men det spørst kor lenge Moss kan leva av meir eller mindre tilpassa eigedomsutvikling som fyller bykjernen med bustader i nedlagde industribygg og på frigjort jernbaneareal mot fjorden.

I DILLINGØY leir i Vansjø gjorde Spaltisten teneste som sivilarbeidar. Der lærte han uttrykket: «Hvis jeg fikk råde, skulle jeg rygge dilling til Moss.»

Litt av det har skjedd, så det blir også feira at Moss og Rygge er slått saman til Moss kommune. Den omtrentlege høyvekta på Moss står i sentrum. Moss har den demokratiske og demografiske kjøtvekta, men Rygge har fått kommunevåpenet. Den smålåtne mossekråka er bytt ut med ein gullspore frå historiske stordomstider i smålenene. Rygge kyrkje feirar 900 år.

Denne soga er typisk for omforminga av dette landet: Ein liten, men veksande, strandstad med sagbruk, møller, handel og administrasjon blei skilt ut frå den dominerande bondebygda. 300 år seinare sluker byen omlandet.

KJENDE PERSONAR frå Moss er inga lang liste, og få er med fordi dei kjem frå, kom frå, har budd i eller er blitt varig merka av Moss. Per-Olav Sørensen (57) synte eit unntak i portrettintervju i Dagsavisen nyleg. Han har budd i Oslo i ein liten mannsalder og har regissert verda rundt, men på «en dels utvannet mossedialekt» målbar han dette: «Jeg må innrømme at Jeløya er et sted jeg ser på som hjem. Moss er jo hjembyen.» Han la grunnlaget for karrieren som iscenesettar på dramalinja på Kirkeparken vidaregåande og i revygruppa Strait Fløsj på Parkteatret i Moss.

Slike gutar, det vil gamle Moss ha.

Det er uklart kva det transformerte Moss får. Blir ein mossing av å bu i Moss, eller må ein høyra til i ein inkluderande kjenslefellesskap? Kjem utflytta og tiltakslysten ungdom tilbake? Kjøper nye mossebuarar ei lokal kulturpakke og lar seg assimilera? Overgår innflyttarane dei innfødde i å dyrka særpreg, eller tar dei over, avlokaliserer og distanserer seg og forflatar forteljinga?

FOSSEN er alle tings mor i Moss. Byen er skapt i møtet mellom vassveg, landeveg og jarnveg. Ta med Bastøferja, Rygge flyplass og regntøy frå Helly Hansen.

Eit skremmande scenario for mossepatriotar er at kort reisetid på motorveg og gjennom Follotunnelen gjer Moss til ein forstad til Oslo, i rekka frå Kolbotn, Vestby og Son – at dei talrike sentrumsleilegheitene blir fylte av pendlarar med Moss som kvile- og ladestad, men med arbeid og sjel i hovudstaden.

Eit veksande Moss med færre mossingar: For identitetsbyggarar er det baksida av kva betre kommunikasjon gjer med arbeids-, bustads- og livsstilmarknader.

Andreas Hompland
er sosiolog og skribent.