Gruvedrift

Christiane Jordheim Larsen

christiane@dagogtid.no

I september la Europa­kommi­sjonen fram ein ny rapport om EUs tilgang på strategisk viktige råstoff. Det er snakk om mineral og metall som er avgjerande for europeisk industri og økonomi, og som er prega av forsyningsrisiko.

Dette er slett ingen feelgood-rapport. Lista over strategisk viktige råstoff har vorte lengre for kvar gong ho er lagd fram, frå 14 råstoff i 2011 til 30 i dag. Viktigast er det at Kina leverer 98 prosent av metallgruppa kalla sjeldne jordartar til EU, metall som mellom anna vert brukte til magnetar i vindmøller, elbilar og annan teknologi.

Det er også verdt å nemne at Tyrkia leverer 98 prosent av det strategisk viktige borat, og Sør-Afrika leverer 71 prosent av platin og ein endå større del av platinametalla iridium, rhodium og ruthenium. Mange av dei 30 minerala på lista er mystiske namn for mange av oss som ikkje er geologar eller kjemikarar. Det dei har felles, er at dei inngår i produkt som vert stadig viktigare for oss alle, i takt med at digitale verktøy meir og meir tek over kvardagen og olje og gass skal fasast ut til fordel for meir klimavenleg teknologi. Vi snakkar om mobiltelefonar, elbilar, vindmøller og alt anna ein kan tenkje seg av elektroniske produkt. Vi snakkar om det grøne skiftet.

Forsyningsproblem

Etterspurnaden etter dei strategisk viktige råstoffa vil auka dramatisk i åra som kjem. Ifølgje reknestykka til EU vil til dømes etterspurnaden etter sjeldne jordartar verte tidobla fram til 2050. Til energilagring og elbilbatteri vil EU trenge 60 gonger meir litium og 15 gonger meir kobolt enn i dag. Rapporten frå EU-kommisjonen er klar: Om ein ikkje tek grep, kan EU få eit forsyningsproblem.

EU må handle, og det raskt, skal vi tru rapporten, der det står at Kina, USA, Japan og andre land alt i dag arbeider raskt med å sikre forsyningar for framtida, spreie forsyningskjeldene og inngå i partnarskap med land rike på ressursar. Bodskapen er kort sagt at EU må gjere det same.

Det skal ikkje verte lett trass i at berggrunnen i Europa er full av ettertrakta mineral og trass i at Den europeiske investeringsbanken har vedteke å støtte prosjekt som kan betre tilgangen på strategisk viktige råstoff. Ein høyrer oftare om barnearbeid i koboltgruvene i Kongo enn om nye europeiske gruveeventyr. Rapporten peikar på tre hovudårsaker: manglande investeringar, langvarige løyveprosessar og folkeleg motstand.

Situasjonen i EU ser ut til å vere nett som i Noreg.

Rikt på ressursar

Same år som EU for første gong la fram rapporten for strategisk viktige råstoff, starta også Noregs geologiske undersøking (NGU) eit stort kartleggingsprosjekt i Nord-Noreg. Etter kvart har større delar av mineralressursane i Noreg vorte kartlagde, og ved utgangen av 2019 hadde vi geofysiske data av høg kvalitet for 61,5 prosent av fastlandet.

Ifølgje NGU-forskar Håvard Gautneb er den norske berggrunnen rik på ressursar.

– Noreg er den største produsenten av grafitt i Europa og har store reservar. Også silisiummetall har vi alt stor produksjon av. Vi har også store førekomstar av fosfor. Der kan vi verte ei forsyningskjelde, dersom ein er villig til å ta alle konsekvensane ved gruvedrift. Det er jo gjerne slik at ingen er imot gruvedrift, men «ikkje i bakgarden min». Mest sannsynleg har vi òg potensial for sjeldne jordartar.

På Fensfeltet i Telemark er det avdekt område som potensielt kan romme ein av dei største førekomstane av sjeldne jordartsmetall i Europa.

Gautneb, som sjølv har jobba med EU-rapporten om råstoff, framhevar at det er sluttprodukta som er strategisk viktige for oss.

– Skal du lage vindmøller, treng du magnetar i møllene. Dei sjeldne jordartane som går inn i magnetane, er det store førekomstar av mange stader i verda. Men produksjonsprosessen som lagar magnetane, føregår for tida berre i Kina. Det er ei lang verdikjede frå gruvedrift til sluttprodukt, der geologien ikkje er det mest kritiske, men eit eller fleire av produksjonsledda.

Store ord

Politikarar av ulik farge har i fleire år brukt store ord om mineralnæringa og potensialet som ligg i ho.

«Nå skal ‘arvesølvet’ kartlegges. Dette blir tidenes skattejakt i Norge», sa dåverande nærings- og handelsminister Trond Giske (Ap) då han la fram ein strategi for norsk mineralnæring i 2013.

«Norsk mineralindustri er avgjørende for å drive frem det grønne skiftet», skreiv dåverande næringsminister Torbjørn Røe Isaksen (H) i fleire avisinnlegg etter at han hadde gjeve mineralselskapet Nussir løyve til å etablere gruvedrift i Kvalsund i Finnmark i 2019.

Politikarane løyver pengar til å kartleggje mineral både på fastlandet og i havbotnen. Det er lagt fram ein mineralstrategi (2013), minerallova er evaluert (2018), og det er laga ein havbotnminerallov (2019). I haust har regjeringa lagt fram forslag til forenklingar i minerallova, medan eit nytt utval skal sjå nærare på større endringar knytte til mellom anna leiting, utvinning og samiske interesser.

Dei siste fem åra har to nye og svært omfattande gruveprosjekt fått driftskonsesjon etter mange år i systemet. Gruveselskapet Nordic Mining fekk i 2015 løyve til å utvinne rutil i Engebø-fjellet i Førde i Sogn og Fjordane. Nussir fekk løyve til å byrje med gruvedrift på koparførekomstane i Repparfjord i Kvalsund i Finnmark i fjor. Prosjekta har vore, og er, omstridde politisk og lokalt, både fordi dei skal deponere avgangsmassane i fjordar, og fordi Nussir-prosjektet kjem i konflikt med reindrifta i området.

Og begge gruveprosjekta har eitt og same problem: Dei manglar investorar. Vert dei nokon gong realiserte?

Milliardjakt

Nussir-gründer Øystein Rushfeldt seier han ikkje har erfart noka politisk satsing på mineralnæringa. Han treng ein milliard kroner for å byggje ut gruva i Kvalsund og få drifta i gang.

– Rammevilkåra er som dei har vore dei siste ti åra. Det har ikkje skjedd all verda for å gjere prosessen meir føreseieleg, oversiktleg og prega av akseptabel tidsbruk. Eg vil seie at ting er på staden kvil, seier Rushfeldt, som har jobba med gruveprosjektet i over elleve år.

Rushfeldt skildrar dagens situasjon utan nåde.

– Noreg har i moderne tid to store prosjekt som har kome så langt at vi jobbar med finansiering eventuell utbygging. Det er ikkje akkurat mykje. Vi har framleis ingen prosjekt som har kome i mål med utbygging og drift. Noreg kan ikkje skryte av store resultat. Realitetane fortel si eiga historie, uavhengig av kva politikarar og interessentar måtte meine.

– Kva er status i Nussir?

– Vi jobbar med å finansiere utbygginga, og det jobbar vi intenst med. Som alt anna vi gjer, er det krevjande. I Noreg har vi den ulempa at det ikkje finst fond eller finansiell ordning som understøtter finansiering av ny mineralindustri, slik til dømes Finland har, der ein kan få tilgang på risiko- eller lånekapital saman med privat kapital.

Ser til Finland

Heller ikkje Anita Helene Hall, generalsekretær i Norsk Bergindustri, oppfattar at bransjen har vorte satsa på. Ho etterlyser meir statlege pengar til leiting, leiterefusjonsordningar på line med oljebransjen og eit statleg fond for mineralprosjekt i tidleg fase og i omstillingsfasar.

Ho er kritisk til tida som går med før eit mineralprosjekt kan byrje drifta.

– Det kan ta 10 til 15 år frå du startar eit gruveprosjekt, til du kan setje i gang. Det gjer aktørar på marknaden usikre og gjer det vanskeleg å få finansiert bergindustrien. Vi ønskjer oss rett og slett litt meir draghjelp frå staten i startfasen.

Også ho peikar på at Finland har eit statleg investeringsfond for mineralverksemd, Finish Minerals Group, som går inn i oppstartsbedrifter og sel seg ut etter kvart.

– Mykje er politisk usikkert ved oppstart. Vi har sett motstandarar lenkje seg fast, og det skaper eit bilete som kan skremme bort investorar.

Samiske rettar

Eit element som har skapt uro, i alle fall i Kvalsund, er konflikten med reindrifta og samiske interesser. Sjølv om Nussir har fått grønt lys frå styresmaktene, har ikkje Sametinget gjeve opp kampen for å stoppe gruveprosjektet, som dei meiner er i strid med urfolksrettar.

Tidlegare i haust vekte det til dømes oppsikt at Sametinget, ved rådsmedlem Silje Karine Muotka (Norske Samers Riksforbund), sende eit brev til koparselskapet Aurubis, som har inngått intensjonsavtale med Nussier om koparkjøp, der Sametinget skriv at Nussir-prosjektet strir mot urfolksrettar og dermed også mot dei etiske retningslinjene i Aurubis.

Til Dag og Tid seier Muotka at Sametinget har følgt lova til punkt og prikke og nytta dei romma som finst til å klage i alle ledd i prosessen. Ho ser ikkje bort frå at det kan verte rettssak mellom Nussir og reineigarar med beiterett i området, og Sametinget har løyvd 400.000 kroner i rettsstøtte.

– Sametinget har støtta reinbeitedistriktet, slik at reindrifta har rettstryggleik og høve til å prøve saka si i retten. Ein ny rapport viser at seks til ti siida-delar må avvikle reindrifta på grunn av dei omfattande arealinngrepa i området. Det får store negative ringverknader for reindrifta i Vest-Finnmark, fordi siida-delar er avhengige av kvarandre i eit krevjande arbeidsfellesskap.

Muotka seier lokalsamfunna får svært lite att for å stille areal og sjø til disposisjon for gruveverksemd, areal som Muotka meiner vert øydelagde.

– Kommunar legg til rette for gruveverksemd med vegar og forureining av fjordar, men får lite tilbake i form av skatteinntekter. Sjå på drifta i Elkem Tana og Sydvaranger. Dei har kinesiske og australske eigarar med mykje kapital, men lite kontakt med lokalsamfunna. Det kjem arbeidarar frå heile Nord-Skandinavia, og skatteinntektene deira går til heimområda deira, ikkje til kommunen.

Når det gjeld gruveprosjekt generelt, er ho no svært interessert i å samarbeide med utvalet som skal leggje fram forslag til større endringar i minerallova.

– Eg har nett hatt første møte med utvalet. Sametinget har vore involvert i mandatet og foreslått kandidat til utvalet. Heilt sidan 2009 har vi peikt på at vi må ha ei lov som er i tråd med folkeretten. Vi må ha ei rimeleg byrdefordeling.

Eksportauke

Statistisk sett ser ikkje mineralnæringa i Noreg kolsvart ut. Næringa omsette for 4,4 prosent meir i fjor enn i 2018, justert for generell prisoppgang, og hadde inntekter på 11,6 milliardar. Også eksportverdien auka med 14,5 prosent i fjor, ein verdi som er på 5 milliardar og utgjer 43 prosent av omsetjinga. Næringa sysselsette 4558 årsverk i fjor, same tal som året før, viser statistikk frå Direktorat for mineralforvaltning.

Men tala for dei siste åra gjev ikkje signal om ei næring i sterk vekst. I 2011 omsette næringa til dømes for meir enn i 2019, etter ein noko ujamn oppgang frå nærare 7 milliardar i år 2000.

Direktør i Direktoratet for mineralforvaltning Randi Skirstad Grini skriv i rapporten Harde fakta 2019 at enkelte av tala gjev grunn til uro. Leiteaktiviteten til private selskap gjekk ned frå 2018 til 2019.

Ein treng ikkje sjå lenger enn til Sverige for å oppdage at potensialet er større. Der omsette gruvenæringa for over 45 milliardar kroner i 2019, nesten fire gonger så mykje som i Noreg. Men også i Sverige vert det for tida leita mest i nærleiken av pågåande prosjekt og ikkje i nye område.

Nei til fond

På spørsmål om kva regjeringa gjer for å styrkje utvinninga av viktige mineral, peikar næringsminister Iselin Nybø (V) i eit e-brev til Dag og Tid på arbeidet med minerallova og på løyvingar til NGU og Direktoratet for mineralforvaltning, som skal auke kartlegginga av mineral og bidra til raskare saksgang.

«Det er også lagt opp til Fast-track-løsninger som kan bidra til raskere saksbehandling», skriv ho.

Bøna frå næringa om økonomisk draghjelp får ikkje positivt svar frå statsråden.

«Regjeringen ønsker å legge til rette for næringsutvikling og vekst innenfor rammene som mineralloven og annet relevant lovverk gir. Dette mener vi kan skje uten at det opprettes et statlig investeringsfond», skriv Nybø.